Legjenda e Radëvë ese nga Jozef Radi

Familja Radi – Prizren 1921 -
Lazër Radi, Prend Çup Radi, Gonxhe (Vila) Radi. Mark Radi e shoqja dhe File Radi

Legjenda e Radëvë

ese nga Jozef Radi

Rrëfimet e përcjella brez mbas brezi e të ruejtuna edhe ashtu fragmentare herë me kujtesë personale, herë kolektive, e herë me shkrime dëshmojnë se Radët (gjithë ata që mbajnë mbiemën Radi) i përkasin nji fisi të hershëm malësor. Sigurisht origjina e tyne daton mjaft ma herët, edhe pse shfaqja e tyne nis nga fundi i shek. të XVII e fillimet e shek. të XVIII… diku në malet e ashpra të Mirditës.
Historia dëshmon se gjatë periudhës pesqindvjeçare të sundimit të Perandorisë Osmane, Mirdita gëzonte nji “status të veçantë”, prej të cilit ajo ruejti të paprekun jo vetëm enklavën e katolicizmit shqiptar, po edhe krejt frymën e traditave, kulturës, institucioneve, hierarkisë, heraldikën, po harrue edhe at status shërbimesh ushtarake, që i bante trupat mirditore nji lloj “garde sigurie” kudo që shfaqej e nevojshme disiplina e hekurt dhe ndëshkimi i ashpër. Ndër tjerë edhe Ali pashë Tepelena, në trupat speciale të mbrojtjes, kishte gardën mirditore…
Rrëfenjat shkojnë diku edhe ma përtej, edhe pse historianët e cekin pak rrëshkitas kët problem…
Mbas vdekjes së Skënderbeut dhe qëndresës deri sa qe e mundun, mjaft prej fiseve mirditore u tkurrën maleve të tyne te egra, po nji pjesë fisesh u spostuen drejt Jugut të Shqipërisë, ku krahas kapërcimit të detit dhe vendosjes në disa zona të Italisë së Jugut, të tjerë gjetën terrene dhe u ngulën në nji pjesë të zonës së Bregdetit, disa edhe në zona të thella të krahinës së Kurveleshit, duke themelue dhe ba pjesë e disa fshatrave…
Gjithsesi Mirdita, statusin e nji njesie të veçantë nën Perandorinë Osmane e ka gëzue të plotë gjatë krejt historisë së saj…
Ngjarja ma e randsishme në historinë e kësaj treve me organizim të veçantë, asht “Kuvendi i Arbënit”, i mbajtun në Mërqi të Mirditës (Lezhë) me 14 dhe 15 janar 1703, i mbështetun nga Papa Klementi XI, i quejtun edhe Papa Albani, dhe i drejtuem me kompetencë nga imzot Vinçenc Zmajeviç, pikërisht në periudhën e muslimanizimit masiv të Kosovës.
Nji nga vendimet bazë të këtij Kuvendi, qe dënimi i fenomenin e apostazisë (shfaqja jashtë familjes me emna dhe sjellje muslimane, kurse mbrenda saj ruhej tradita dhe fryma kristiane). Qe pikërisht myslimanizimi masiv i Veriut shqiptar, e në veçanti i Kosovës, që e shtyu Kuvendin në nji vendim të vështirë si, mbrojtja e identitetit fetar, gja e cila u shoqnue me çvendosjen e mjaft fiseve katolike nga shumë zona të Mirditës, dhe ngulimi dhe sistemimi i tyne në zona të ndryshme të Kosovës…
Në kët lëvizje u përfshi edhe nji degë e fisit Radi, origjina e të cilëve, asht e dëshmueme qartë prej disa burimeve se asht fshati Lajthizë, diku midis maleve të ashpra të Kukësit, Lurës dhe Mirditës, majë bjeshkëve të Oroshit.
Mbas Kuvendit të Arbërit, si pjesë e vendimeve të tij, ky grupim i madh, ku u përfshi edhe nji degë e fisit Radi, nis shtegtimi i tyne drejt Kosovës… Si gjithë shtegtimet migratore edhe ai i Radëve duhet të ket qenë i vështirë e në zona ostile, po jo shumë larg prej kah ata u nisën (çvendosja qe rreth 80 km në vijë ajrore)… Ishin me qindra familjet dhe fiset e asaj zone… të cilët si organizime fisnore që ishin gjatë zhvendosjes morën edhe toponimitë e zonave prej kah vinin. Mjaft prej mbiemnave të tyne ishin Kaçinari, Kabashi, Oroshi, Mirdita, etjerë, të cilat sot e kësaj dite mbeten dëshmi e asaj lëvizje migratore të shek. të XVIII.
Fisi i Radëve me disa tjerë u vendosën diku në rrethinat e Gjakovës, në fshatin e quejtun Bishtazhin (s’dihet nëse emni i fshatit, ku ata u nguluen ishte apo u vendos prej tyne), veç dihet se sot e kësaj dite ky fshat mbetet boshti ma i fuqishëm i origjinës, traditave dhe krejt jetës së këtij fisi. (Sot në Bishtazhin, e ndonji fshat rrotull, jetojnë rreth 22 familje me mbiemën Radi)
Prej ma se tre shekujsh, Radët jetojnë aty. Aty ata ngritën shtëpitë, punuen tokat buzë Eremikut, mbajtën bagëti e gja të gjallë, rritën fëmijë, kontribuen për kishën dhe mbijetuen falë punës, përkushtimit, ndershmënisë, po edhe asaj kokfortësisë së tyne proverbiale… pa e nda asnjiherë fjalën atdhe nga fjala fe!
Rrëfimet e mavonshme tregojnë, se nji të kremte pashkësh, në Kishën e Bishtazhinit, (ngjarja duhet të ketë ndodhë rreth vitit 1850-’52), kryhet nji masakër (nuk ka shumë shpjegime rreth saj), veçse dihet se prej familjes së Çup Radit me gjashtë pjestarë, mbeti i gjallë vetëm nji fëmijë: Prend Radi, 11 vjeçar…
I mbijetuemi Prend Çup Radi, ishte rreth 10-11 vjeçar asokohe. Ai u rrit nga axhat e tij në Bishtazhin, dhe posa hodhi shtat e dha shenjat e burrnisë, ata e nisën Prendin shtatgjatë e të hijshëm, shegert në qytetin e Prizrenit. N’at qytet, ai do të kalonte ma shumë se 70 vite të jetës. Aty ai do të shfaqej me lahutë në dorë, gja e cila me kalimin e viteve do t’i jepte emnin e njenit ndër lahutarët ma n’za të qytetit dhe krahinës. (simbas kujtimeve të djemve të tij).
Kohë ma vonë, kur Prendi ishte në kufijtë e dyzetave, do t’i dilte në mbështetje Lidhjes së Prizrenit, dhe jo veç me armë (në Betejën e Deçiqit ai do të humbte katër gishtat e dorës së djathtë)… po edhe me lahutën e tij…
Prend Çup Radi do të shfaqesh ndër gostina e dasma; mbas betejash e ndër udhëtime haneve, gjithnji edhe me lahutën e tij, duke u këndue me pasion jo veç ngjarjeve të ndodhuna, betejave, djegies së kullës së Abdullah pashë Drenit, po edhe kangëve historike si ajo e Betejës së Kosovës apo edhe kangëve të epikës legjendare…
Prendi do të martohej dhe do të kishte dy djem: Prenkën (1880 – martue me nji triestine po nuk patën fëmijë) dhe Markun (1883 – martue me nji shqiptare dhe pati dy vajza Filen dhe Ninen). Vdekja e papritun e së shoqes bani që krejt barra e rritjes së dy djemve të bjerë mbi të.

Familja Radi – Prizren 1919
Anton-Bartolomeo-Gjuliana-Lazer-File

Mbasi Baca Prenk e Baca Mark (kështu thirreshin prej vllazënve ma të vegjël) u banë të zott e vedit dhe u sistemuen, Prendi martohet me nji shkodrane nga dera e Vilëve, Ganxhe (Luçie) Vila, të bijën e Kol Vilës dhe motër e Kel Vilës, ndërkohë që shërbente me karvanët e tregtisë Shkodër-Prizren, deri në vitet 1914-15, kur u mbyllën kufijtë.
Me Ganxhe Vilën, Prendi do të kishte pesë fëmijë: katër djem dhe nji vajzë, (njeni prej të cilëve vdes pa mbushë pesë vitet). Bartolomeo (1908), Antoni (1910), Gjuliana (1912) Jozefi (1914-1918) dhe ma i vogli Lazri (1916). Dy djemtë e mëdhenj Antoni dhe Balto (Bartolomeo) u futën në punë si shegertë, Antoni në profesionin e kujunxhisë (argjendar) dhe Balto, si kamarier e tregtar, po njiherit frekuentonte edhe orkestrën e mandolinave dhe korin e kishës së Prizrenit.
Fundi i vitit 1929, qe fillimi i nji emigrimi të ri. Si rezultat i mosparaqitjes së dy djemve Bartolomeos dhe Antonit në shërbimin e detyrueshëm ushtarak jugosllav, ndaj familjes Radi nis nji raprezalje e egër e shtetit, derisa nji ditë, fundtetorit të atij viti, ndërsa djemtë e mëdhenj kishin marrë rrugën e arratisë, familjarët pleq me dy fëmijët 18 e 14 vjeç, mbas kërcënimesh të shumta, përdhunshëm detyrohen me marrë rrugën e mërgimit… duke u futë në Shqipëri…
Fillimisht vendosen në Tiranë, mandej nji pjesë e familjes vendoset në Durrës. Lazri do të punsohesh në restorantin e të vëllait të madh Prenkës, që e kishin së bashku me gruan triestine: Ritën…
Gjithnji mes vështërsish të jashtzakonshme për mbijetesë… në gusht të vitit 1931, në Durrës ju vdes i ati, Prend Çup Radi, në moshëm 91 vjeçare.
Mbasi e sistemoi të bijën Gjulianën si mësuese, Ganxhja, qe e bindun se djali i vogël i saj: Lazri, i fundmi i fëmijve, do të ishte njeriu i providencës. Ajo besonte se rreth tij do të vërtiteshin gjithë Radët e tjerë… Kështu, ajo bani çka ishte e mundun për shkollimin e tij…

Tre vellezerit dhe Motra dhe e shoqja e Antonit Stefa…
Lazër, Anton, Balto e Gjyliana Radi. Durrës 1938

Me bekimin e saj, ylli i djaloshit Radi nis e ngjitet… Fillon Gjimnazin e Tiranës, dhe mbas nji viti asht konviktor i Gjimnazit të Shkodrës. Mbas pak vitesh emni i tij nis e shfaqet në rrethet e rinisë aktive dhe në shtypin shqiptar të kohës.
Në vitin 1938, asht student në Sapienza të Romës, autor artikujsh të shumtë, dhe gjithnji e ma i pranishëm në shtyp. Laurohet Doctor në Jurisprudencë, e ma pas nëpunës dhe avokat! Gjithnji njeri aktiv dhe i përkushtuem. Merr përgjegjsi, sakrifikon karrierën profesionale në emën të shërbimeve ndaj atdheut të vet. Tashma ai asht nji intelektual premtues… po shpejt do të përfundonte në theqafjen e diktaturës që po vendosej në Shqipëri. Me 15 prill 1945, në Gjyqin Special, ai do të ishte nji nga të 60 të dënuemit e këtij gjyqi famëkeq, në rreshtin e të ashtuquejtunve “Armiq të Popullit e Kriminel të Luftës”!!! me 30 vite heqje lirie.
Lazër Radi, do të kapërcente me dinjitet të rrallë krejt periudhën 46 vjeçare të epokës komuniste, i shpërblyer vetëm me burgje dhe kampe pune të detyruar… e megjithatë “fragtar non flectar” (përkulem po s’thyhem) ai e mbrriti Lirinë në kufijtë e 75 viteve, po me nji forcë dhe dëshirë të pabesueshme…

Tre Vellezerit Radi – Balto, Anton, Lazrime grate e tyre Roza, Stefa dhe Vitore
dhe Filip Ndocaj dhe Xhina Vushmaqi

Shfaqet sërish në shtyp, është i pranishëm ku asht e mundun, boton çka askush s’kish mundun si Ai (në 4 vjet – 16 vepra). Gjithkund aktiv. Në takime, mbledhje, çeshtje kombtare, në ringjallje të shtypit e të figurave të nëpërkambuna prej diktaturës. Plot energji dhe shpresa për nji Shqipëri ma të mirë, ma të lirë e ma demokratike… Si feniksi, ai ringjallet edhe njiherë, jo veç për vete, po për krejt sivllaznit e tij, po njiherit edhe me iu dhanë hov energjive të nji fisi të shkelun… të cilët vërtet fati i kishte goditë randë, po edhe ata e kishin pa drejt e në sy fatin pa u tkurr e pa tutë.
Kështu jetoi Ky Njeri deri në ditë të lamtumirës, në të zbardhun të 23 shtatorit 1998.
Sot Radët jetojnë të shpërndamë në gjithë botën: prej Lajthizës së dikurshme te kodrat e ambla të Bishtazhinit, prej Zvicre e Gjermanisë; e deri në Shqipëri, Itali e deri Amerikë; prej Tirane, në Prizren, në Ancona e kudo gjetkë. Ata janë tashma pjesë e nji bote ku ndjehet edhe dora edhe mendja e tyne…

Foto e fundit e tre vellezerve Radi dhe motres Gjujana së bashku
Dasma e Terezinës – Tiranë 1969

Radët mbetën krenarë, kryeneçë e të paepun – Radët mbetën artistë… Nisun nga historia e nji dege të fisit Radi, mund të konkludojmë, se asgja s’ka lindë rastësisht. Ditë mbas dite, e vit mbas viti, rreth figurës së Lazër Radit u vërtitën krejt Radët e tjerë: nipa, djem, stërnipa, të afërm, nji brez mbas nji tjetri… nji aradhë djemsh e vajzash në përpjekje me realizue synimet dhe ambiciet e tyne, duke i dhanë këtij trungu të lashtë vlera dhe energji të reja… Të gjithë bashkë e veçmas, në nji mënyrë a në nji tjetër të lidhun me figurën e Patriarkut Lazër: Ferdinand Radi – nipi – dramaturg, aktor dhe regjizor në Teatrin Kombëtar; Françesk Radi – nipi – muzikant, instrumentist dhe kantautori i parë shqiptar; Alfred Radi – i biri – mjeshtër argjendarie e volejbollist i njoftun i vitëve ’70; Alfons Radi – nipi – kampion kombëtar në peshëngritje në vitet ’70; Jozef Radi – i biri, jurist, poet, autor shkrimesh e librash; Prof. Lidia Radi – mbesë – profesoreshë, shefe katedre në universitetin e Richmondit – Virginia; Andeta Radi – regjizore dhe gazetare; Rozana Radi – këngtare, artiste teatri; Egesta Radi – profesoreshë muzike, instrumentiste në Teatrin e Operas e Baletit; Ervis Nasufi – nipi – menager; Marçela Radi – mbesë – juriste menaxhere… dhe janë në përfundim të universiteteve Estela Radi – juriste; Natalina Radi – inxhinjere; Antonio Radi – ekonomist; Ana Radi – studente ekonomie në Bocconi të Milanos…

Lazer Radi me djemte Jozefin dhe Luciano
dhe nipat Ferdinad dhe Françesk – Tirane 1991

Të gjithë me përpjekje e luftë të përditshme falë qëndrimit dinjitoz dhe dashnisë që ka secili për vlerat e përjetshme: si dashnia për atdheun, për kulturën, për letërsinë, për muzikën, për sportet, të cilat shpesh ata i ngjitën në nivele profesionale. Përkrah dhuntive artistike, ata shpalosën edhe guximin intelektual, si rasti i Lazër Radit, Françesk Radit e të tjerëve. Pra, këta artistë dalë prej gjirit të Radëve, s’janë diçka as e beftë dhe as e rastësishme… siç nuk asht rastësi as heshtja e Tiranës zyrtare ndaj Lazër Radit, i cili jeton kët vit përvjetorin e 100 të lindjes!!
E megjithatë ai do vazhdojë të mbetet shembull i nji vullneti të hekurt, nji nxitje për të gjithë këta djem e vajza të këtij fisi me emën që tashma janë investue në projekte afatlargëta…
Sepse të jeshë Radi nuk asht vetëm krenari, asht  detyrim, asht përgjegjsi, asht nji mision që nuk kryhet kurrë… Vërtet, të gjithë sot vërtiten rreth nji emni me mjaft dritë, po ama secili duhet me e shkruejtë vetveten me mbrritjet e tij… Vetëm përmes punës, përkushtimit dhe sakrificave vijnë  arritjet, dhe ato mbeten dëshmi të vlerave të gjithsecilit për të gjitha kohnat…

(sqarim: Për kët shkrim autori ka përdorë Memorialin i Lazër Radit, bisedat që autori ka ba me krejt personat e sipërpërmendun, si dhe studime që lidhen me kët temë)