“Tjetërsimi” i njeriut përmes elementit postmodern,
në poezinë e Erina Çokut – Libri Fill
nga Emrije Krosi
Shumë poezi sot kanë një tjetër rend të shkruari, si një përmbushje shenjash, ku shenjuesit poetikë manifestojnë disa veçori, ndër të cilat më të rëndësishmet kanë ndërthurje mes modernes dhe postmodernes, si elemente tejkaluese të integrimit edhe të përvojave të jetës njerëzore. Kjo përrokje, ka gjethnuar lloj-lloj teorish, që kritikët dhe studiuesit e kanë emërtuar metamodernizëm (Amian: 2008: 5). Një përzierje mes të tashmes dhe të shkuarës, globalizmit dhe lokalizmit, apo edhe polet ku vetë poetët metamodernistë janë mes dikotomisë, si: dija/injoranca, e vërteta/gënjeshtra, sinqeriteti/ironia, optimizmi/cinizmi, dashuria/urrejtja, jeta/arti etj. Kur logjika e një poeti, që i përket një grupi të caktuar sociokulturor, “operon” me mënyra efektive të përshkrimit, me komplekset ndërvepruese të lirikave imagjitative, të absurdit dhe surreales, të ekspresionizmit dhe ekzistencializmit, që tejkalon poezinë “eksperimentale” të postmodernizmit, një formë e artit si funksioni më suprem (Perelman: 1996: 94). Por, funksioni i poezisë është “utilitar”, ku lexuesi gjen bashkohësinë dhe vetveten. Më përtej, kontekstit të poezisë, është edhe perceptimi i një shoqërie të caktuar, ku jeton lexuesi bashkëkohor ose lexuesi i “përfytyruar”.
Poezia për shumë njerëz sot, është thjesht një frymëzim, që secili prej nesh, ulet dhe shkruan disa vargje, edhe kur i mungon geni i të shkruarit, por jo shumëkush mund të shkruajë poezi, ku fjala të mbartë një peshë emocionale. Duke lexuar ciklin e Trilogjisë “Frymë” (Çoku: 2022), së bashku me:
1.“Fill”
2.“Rrëfime të vogla për shenja të mëdha”
3.“Jemi gjallë gjer në mbrëmje”
të Erina Çokut, një poete relativisht e re në aradhën e poetëve, por edhe e palexuar dhe e keqkuptuar, por kur lexon poezinë e saj, kupton se ka një poezi “par exelance” një poezi që nuk kapërdihet si një “kafshatë”. Një libër i mirë(i)strukturuar, në mënyrë të qëllimshme, që lidh dukshëm parametrat e jashtme dhe të brendshme, me të gjitha format e simbolikës, me të gjitha format e vetëdijes shkruese që radikalizohen tërësisht brenda subjektivizmit autorial.
Libri është strukturuar në mënyrë të qëllimshme, sipas tipologjisë:
-filli i parë (tipologjia e arkitekturës së strehës): këtu lexuesi i ri, mund të përvetësojë kode të sjelljes shoqërore, parime mbi/për moralin individual, pasi vetë fjala fill në Fjalorin e Gjuhës Shqipe shpjegohet: [FILL m. 1. Pe i hollë pambuku, leshi, mëndafshi etj., që përdoret për të endur, për të qepur. 2. Fig: Ajo që lidh ose bashkon një send, një njeri a një grup njerëzish me një tjetër], ku filli i jetës bashkon fjalën, shpirtin, poezinë. Filli/fillesa e jetës, në poezinë: “Zanafilla”: Koha jote do të vijë/ oqeanin do ta njohësh po nuk do ta kuptosh/ i largët syve të tu të mëdhenj do të rrijë/ kohë e hapësirë pa shpjegim./…/do të përpëlitesh e pastaj do të qetësohesh/ do të bëhesh vetë rrëfenja/ do të bëhesh vetë zanafilla, është vetë fillesa që ka fjalën: [fill/filloj+ fillesa= zanafilla] eptim biblik, nga ku ka filluar zanafilla e botës (Zanafilla: 1. 12). Mënyra e ndërtimit të tekstit, vjen me shumë burime ndër/tekstuale, (biblike/ mitologji klasike greke-romake/ mitologji shqiptare), ku më përtej fjalës “vështirësi”, është më shumë kuptimi i termit “errësira”. Për të kuptuar të njëjtin fenomen, në një poezi bashkëkohore/ moderne, por që nuk është domosdoshmërisht e këmbyeshme me fjalën “vështirësi” apo “errësi”:
*“vështirësi”: përshkruan përvojën subjektive të lexuesit,
*“errësi”: është më empirike, më shumë e përfshirë në përshkrimin e rrethanave të jashtme (Carter: 2012: 48), ku filli/fillesa vjen nga asgjëja: bota e krijuar prej fillimit/ bota rrafsh me dheun/ në emër të frymës/ mishit e palcës në asht, ashtu siç u krijua nga fryma e shenjtë njeriu, dhe u vesh me mish dhe palcë, ashtu erdhi edhe poezia e Erinës, duke u veshur me frymën e frymëzimit, dhe me dashurinë e shpirtit të poezisë, që nga fillesa, kapur pas fillit të jetës, dashurive, pabesive, dhimbjeve, fateve, gëzimeve, hidhërimeve, humbjeve etj.
-filli i dytë (tipologjia e kohëmatësit): shenjohet jo vetëm koha si dimension letrar, por edhe koha si dimension njerëzor: koha/ lë rrathë uji/ rrathë që butë/ e shtrëngojnë qafën/ e lëmuar/ ku ngadalë/ rrëshqasin dëshirat/ asnjëherë të lira/ krejt… (“Kohëmatjet e imëta”).
Brenda vargut koha barazohet me Qenien, se kotësia e jetës njerëzore kudo jemi dhe kudo ndodhemi, jemi në kërkim të Asgjësë dhe shkojmë drejt Askundit. Jemi thjesht fragmente, jete, kohe, moshe, ëndërrash, këtejjeta dhe matanëjeta, jemi Qenie, por jemi edhe Hiçi.
“Qenia dhe hiçi”, (Sartri: 2011: 5) ose neveria e dukjes, nuk është thjesht “shkak i vetvetes”, por ndërgjegja që ekziston pavarësisht vetvetes, si receptimi i “agon-it esencialist”. Koha në letërsinë artistike, ose termi “kohë universale”, ku koha dhe hapësira janë sinonim i ekzistencës, ku Uni poetik lëviz në dy dimensione: kohë/hapësirë. Transferimi në kohë, apo siç njihet në kritikën letrare “arratisja prej kohës”, shtrihet më përtej betejës ekzistenciale për të mbetur dhe jetuar (Cani: 2010: 37). Shkrirja e kohës është “shkrirë” në gjithë spektrin poetik: “Si shkoi koha e ra”, “Koha e njeriut”, “Nesër”, “Mijëra kohë të vogla” etj., ku koha e njeriut është “e pamëshirshme”, madje me njësitë e kohës nuk di çfarë të bëjë: janë do orë të qeta, të buta/ si natë në rënie që shiun pret të bjerë/ Pastaj do kohë mendimesh/ të heshtura/ therëse/ si hapat e vetmisë në kryet e vetmitarit/ Me to njeriu s’di ç’të endë/ me to njeriu s’di ç’të bëjë/ kundrohet, numërohet/ “Tungjatjeta vete, unë jam ti!”, ku koha nuk është vetëm e tashme e përjetshme, bashkë me thyerjet e saj, koha subjektive dhe koha objektive ndeshim fenomenin e përfitimit të kohës së katërt ose atë që quhet “dimension i katër prustian (Rugova: 2005).
-filli i tretë: (tipologjia e amës së jetës): filli i jetës së poetes po zgjatet. Përtej kohës tokësore (si amësi/mëmësi) ka filluar të “stukturojë” një tjetër kohë: atë të amësisë dhe poezisë. Kjo ngjizje i jep poezisë tjetër shije: fmija im m’fal/ s’di me t’kallëzu/ por, kjo orbitë asht pak/ kaq pak për mrekullinë tande/ bota nuk asht e bukur/…/ Po!/ Bota asht e errët/ me hone ma t’thella se nata/ dhe përrallat i ka t’sajume/ me krijesa t’frigume prej vetes tyne/ Gjysëftyra e saj asht edhe e shëmtume/ ani, bashkë, t’dy përdore, do fitojmë (Nga poezia: “Fëmija im i shtrenjti im”). “Fmijtë e mi dy tejza t’blerume”, “Bijtë”, “Fmija im, dritë e dlirë”, “Qielli amë”, “Kur u rrite bir”, “Nanë e bij” dhe krahasimet me Diellin dhe Hanën në mitologjinë shqiptare, janë krahasime shumë të njohura. Sido, që të jetë përdorimi, është e qartë se teoria e interpretimit të zhvillimeve shoqërore dhe kulturore, ka teknika stilistike të postmodernizmit, që përfshijnë përdorimin e shpeshtë të intertekstualitetit si metafiksion, deri në metamodernizëm (Bunnell: 2015: 13). Poezinë e shohim përmes tipologjive semiotike dhe aspektore:
a.aspekti i vetëvendosjes së subjektit,
b.aspekti individual legjitimues i njohjes,
c.aspekti i polivalencës së shenjave dhe (de)kodimet e shumëfishta,
d.aspekti i shenjimit të së tashmes si koncept modernist.
-filli i katërt (tipologjia e arkitekturës së gruas): duke ndjekur fillin e Arianës greke,
shkojmë tek pëlhura e Penelopës në Itakë (që end rrobën më të ngrohtë), shpërganjët (mbështjellëse fëmijësh dikur prej leshi), e dëshiruar për çdo femër: mëmësia! Duke cekur këtë cikël të fillit të saj, që nis me poemën: “Poemë gruaje”, me vargjet: …kam me ikë dikur/ të gjitha gratë ikin/ dhe të gjithë burrat bëjnë sikur ikja u përket/ mandej mbeten me një zgavër në kraharor/ të peshës që iku aq e rëndë/…/ Kam me ikë dikur/ po jo si të gjitha gratë ikin/ më shumë si motivet e një mozaiku/ që në fillim krijojnë thelluke mes tyre/ pastaj largohen një e nga një/ me një lamtumirë të domosdoshme/ shpërbërje pa ngut, pa fillesë, pa emër, pa kujtesë/ ciflat e mia do të mbeten në qenien tënde… Një grua që kërkon një grua. Po si? Përmes vetvetes. Qenia e saj, sa herë e thyeshme, por aq dhe qëndrestare, duke krijuar dhe mbajtur në këmbë një familje, duke sfiduar fatin e saj individual dhe shoqëror. Se fatet, nuk janë të njëllojta. Fatet janë të ekuilibrueshme/ (pa)ekuilibrueshme, të mundshme/ (pa)mundshme, të pranueshme/ (pa)pranueshme, se jo gjithmonë, është më e mundur, që fatet dhe idetë, të lidhen ngushtë me realitetin socio-historiko-shoqëror. Kurse poezia, si një shprehje differentiane, duke riprodhur një perceptim ndjesor, nuk “prodhon” vetëm vetëdije letrare në vazhdimësi, por ajo është dhe një shkrirje idesh të largëta (Spurgeon: 1935: 27). Një “sagë” me poezi/ poemthash dhe poemash, për gruan/ gratë me tema ti tilla si: “Dashuria e gruas”, “Apostrofë e gruas” etj., është lidhja mes formës dhe përmbajtjes, që përbëhet nga “analiza konceptuale”, ose “analiza fenomenologjike” deri më përtej një shkrimi femëror (Moi: 1999: 307). Dhe vetë femrat, brenda tyre, kanë një model sjellje seksualiteti, më përtej kontekstit të biologjizmit që përmes poezive me natyrë feministe: gru’/ dashnia asht/ kah ta shpërban/ trupin tand/ si ranë/ që bjen e randë/ e gja s’e mban, kanë një pozicion të dukshëm antipatriarkal, ku përsëritja e vargjeve: [kam me ikë dikur], si një kundërvënie e “mënyrës së synimit”, tregon pabesueshmërinë e retorikës, përmes një sistemi tropesh, ku kuptimi është gjithmonë i zhvendosur në lidhje me kuptimin e konceptit të përsëritjes, duke iu referuar papërcaktueshmërisë tekstuale dhe shtyrjes së pacaktuar të kuptimit të një teksti (Fraj: 1990: 55). Poezia: “Grimë dashnie” nëpërmjet vargjeve: jam nji grue si asnji grue/ si nuk don porsi nji grue/ si nuk don si çdonji grue/ për ma sâktë: si kurrnji grue, ku sintonia e përsëritjeve të fundvargjeve: ([grue] në gegnisht jep një konotacion tjetër, sidomos kur figurat e sintaksës poetike bëhet epiforë).
-filli i pestë (tipologjia e qenësisë së padukshme që quhet dashuri, dashuria është si shegë) që është metafora e asaj dashurie të pjekur, që kullon lëngu i kuq, që fillin e lidh me lëngun e jetës: gjakun! Por “lëngu” femror mensturacionet, ai lëng që “mbron” embrionin e jetës që nga gjeneza ose fillesa e jetës, përmes mitrës së gruas, që mund të quhet edhe një mitër/shegë. Poezia: “Njeriut që nuk e kam njohur ende”, vargjet: ti je, unë jam/dy krijesa në botë të tjera jemi./…/ Nëse do të njihemi më vonë/ unë do të të pyes: Ku ishe ti kaq kohë?/ Ti do të ngresh supet ose do të kesh një përgjigje/ që unë tani nuk mund ta marr me mend… Me siguri, poeti është në kërkim të dashurisë, por vallë a është dashuria, ashtu siç e përfytyrojmë ne njerëzit? Apo, ashtu përmes imazheve librore? Ndoshta! Poezitë: “Unë ti dhe dashuria”, Sy më sy”, “Ty”, “Mos thuaj se ke dashuruar”, “Kur të shpikem unë”, “Zemër”, “Sa bukur thua Erina”, “Poemë dashurie në dy kohë”, “Takohemi të premten”, “4 orë”, “Gojë puthjesh” etj., ku vargjet: dashuria për ty nuk është shpikur ende/ por uji do të vijë prej së largëti/ e ti do të krijohesh nga fillimi/ lakuriq me një brinjë mangët, si botë pas batice./ Historia e brinjës është e vjetër, do thuash ti, ku miti biblik i fillesës apo zanafillës së botës nga njeriu i parë Adami, rrok përsëri, që nga (ri)krijimi i njeriut, të burrit dhe gruas, të mëkatit dhe faljes, të dashurisë dhe urrejtjes, të jetës dhe vdekjes, përmes “pemës së dijes”. Brinja e Adamit lindi Evën, të parën e gjithë femrave të Tokës, por edhe të parën [amë/mâm/nànë/grua]. Erina, nuk harron të thotë: kjo dashuri nuk bën as zemër, as mish, as frymë/ të mbledh në grusht e të mban gjallë. Frymore./ Kjo dashuri nuk bën për të vërtetën/ pse lindi kur përrallat kishin mbaruar. Ndërmjetëse./ Kjo dashuri nuk bën për përrallat/ pse është e vërteta e frymës dhe e mishit. E njëmendtë. Shenjat letraro-poetike, janë bërë të pakuptimta për shkak të shpeshtësisë, të përdorimit të trukeve të modernizmit, që është gjithmonë joreale në kontekste specifike. Prandaj, ai minohet nga një sërë konceptesh mbizotëruese, si: identiteti, thelbi dhe logot, etiketa, kuptimi, fenomeni, sistemi, kolegji, organika, substanca, inteligjenca, ndjeshmëria, realizmi, e vërteta dhe siguria, kultura, natyra janë koncepte të hipe(r)ealitetit (Lyotard: 1984: 216). Lirika ka një projeksion totalisht magjitativ, për të kuptuar çdo shtresë të shndërrimit personal, është thelbësore, si një përpjekje për të ndryshuar gjendjen aktuale katotike, përmes “arbitraritetit postmodern”, është e mundur që të vendosë, faktet, mitologjitë dhe vlerat biblike universale. Togfjalëshi: dashuria është si shegë (i trajtuar më sipër), me një poetikë të ndërtimit në gegnisht në dy mënyra:
-e ëmbla e athtë, me poezitë: “Të dua shumë pak”, “Kopsa”, “Gaca nën hi”, “Ikja e majit” etj;
-e athta e amël, me poezitë: “Manual mosdashnie”, “A e di se nuk të du”, “Fill i kuq, fill i nxehtë”, “E dashtun ftyrë”, “Ke t’fala nga jeta or mik”, “Poemë m’u k’nu, kangë m’u folë” etj. Është e pashmangshme të mos shkruash për dashurinë, por një dashuri thjesht tokësore, (dashuria ka prova jetësore), pra një dashuri që ka uljengritjet e veta, që përballet me dimensionin e zhurmshëm dhe të vrullshëm të jetës moderne, ku përmbushja dhe vetëpërmbushja femërore mund të jetë ose jo (për)plotësuese edhe nga vetë dinamika e jetës, por ama dashuria është gëzimtare, është gjithmonë prore, gjithmonë lojacake edhe në momentet më ironike të jetës: a merr vesh se nuk të du apo ta them prapë?! Tashmë ajo dashuri është thyer.
-filli i gjashtë (tipologjia e një historie prej një ikjeje të paralajmëruar): tipologjia nuk është thjesht një konstatim, por veprim (një analogji përmbysëse me “Kronika e një vdekjeje të paralajmëruar”), fundja edhe ndarja është “vdekja fizike” e dashurisë. Një prej periudhave (të vështira të jetës së poetes), përpos vështirësive të të kuptuarit të poezisë, gjendja hipnotike, si në aktin e krijimit, ashtu edhe në atë të receptimit, një lloj “sui generis”, se poezia lexohet dhe shijohet, por interpretimi ka vështirësitë që dihen, si njësi e unitetit tekstor (Culler: 2002: 181).
Ky fill ka katër periudha:
a.periudhë e parë (lajmëtarët): poezia: “Kohë hibride”: ti do të më humbasësh patjetër/ si gjethet që shkasin asaj peme të mëngjër,/ sikundër ndoshta mund ta quajmë atë far të gjelbër/ që zverdhet duke na kundruar/ kësaj mbrëmje të qetë tetori që pas qafe na lidhet/ e na bën të kuq në venë të kuqe;
b.periudhë e dytë (kohë këputjesh), me poezitë: “Kohë me këputje”, “Koha e shembjes”, “Koha e një lamtumire”, “Triptik agonie”, “Nuk t’du mâ” etj.;
c.periudhë e tretë (libri i pikëllimeve);
d.periudhë e katërt (dhembja e akujve që shkrijnë), vargjet: eni muza/ t’ju puthi buza e plasme/ durt me puls n’rranzë/ frymë e nxetë, kangë e kangve, kapërcimi nga mitologjia klasike, tek “Këngët e Solomonit, (Bibla)” ku rroket edhe misticizmi (Daniells: 2003: 26), e gjithë poezia postmoderne, është më e drejtuar ndaj “poetikave përmbysëse”, si:
-për të përshkruar (më)përtej vetvetes,
-si një mohues i modernizmit,
-për shfuqizimin e çdo dallimi midis kulturës së lartë dhe të ulët,
-mbi idetë e rendit, sekuencës dhe unitetit, që veprat e artit ndonjëherë i braktisin,
-përmes pasqyrave të realitetit të fluksit dhe copëtimit të jetës njerëzore,
-për skepticizmin për aftësinë e artit për të krijuar kuptimin.
Figuracioni dhe komponentët e veprës poetike, që lidhin mitet, sidomos mitin biblik me fuqinë shprehëse, bën dallimin e mitit kanonik dhe atij apokrifik, zbulon energjinë e krijimtarisë poetike në raport me unin e vetëdijshëm racional, por në raport me mendimin e krishterë, lidh elementin e fuqisë së poezisë, me shpirtin individual të besimit, përmas kategorisë së shenjave të poetikave të papërcaktueshmërisë (Lacoue:1978: 232).
-filli i shtatë/ tetë/ nëntë (tipologjia e hënës që dëshmon/ tipologjia e luleve që të mos vdesin/ tipologjia e në dheun tim dhe në dheun tënd): në formë trinie të natyrës ku hëna në formë vertikale simbolizon Qiellin, në formë horizontale lulet dhe Natyra dhe dheu është Toka. Vargjet: e kshtu mor Zot i mëshiruem/ si shkon e vjen m’kyt vend t’bekuem/ shqiptarët shifi e qaj për tà/ mje kur t’hupen e t’mos jenë mâ, poezia: “Kângë shqiptarësh”, pretendimi i poezisë, që lidh filozofia, teologjia, dhe shkencat empirike në ditët e sotme, e konsiderojnë si domeni i tyre ekskluziv, është pa dyshim një akt, që në mënyrë implicite, e prek padyshim edhe poezia. Duke u përballur me problemet e përcaktesave të kuptimeve tekstore poetike, na shpjegon, se kur na shfaqet aspekti i pakuptimësi së poezisë, nuk përjashtohet hegjemonia e epistemologjisë së postmodernizmit (Ashtin: 2005: 242).
-filli i dhjetë (tipologjia e orbitës eliptike), ndahet në:
a.filli i pranverës: poezia: “Mars”, vargjet: dashuritë e të gjithë kalendarëve/ dëshmojnë këtë marri sythash jashtë pragut/ dhe orët që vijnë përpëliten/ sikur hera e parë e diçkaje/ do të ndodhë sërish e sërish/ Nesër vjen marsi/ mos thuaj jo… gjuha e zgjedhur e poezisë përmes përsëritjeve: nesër vjen marsi/ mos thuaj jo, që lidhet edhe me teorinë e moduseve stinore (Fraj: Iden: 217):
a.modusi i fillit të verës,
b.modusi i filli të vjeshtës,
c.modusi i fillit të dimrit.
-filli i njëmbëdhjetë (tipologjia e arkitekturës së qytetit): nga vetë topologjia kemi këto poezi: “Netët janë të gjata në Kosovë”, “Dielli lind herët në Tetovë”, “Pranvera vjen me mue në Pejë” etj., vargjet: qyteti shket i gjithi/ dhe mbetet pas/ me tokat pa emër/ me shtëpitë e lagjeve/ me lagjet e ngjeshura/ sup më sup/ si njerëz të harruar/ në një pritje të ngutshme, imazhet e hapësirave dhe infrastrukturat e qyteteve që “tkurren” çdo ditë, na qasen përmes përshkrimive të ekspresionizmit dhe imazheve vizuale (Mikics: 2007: 93). Ndoshta ngjyra e kuqërremtë e qiellit në muzg e tërheq poeten jashtë qytetit. Ajo nuk mund të ndalet, sepse muzgu dhe mëngjesi, janë periudha pas/para perëndimit të diellit, që dëshmojnë se ajo e admiron peizazhin. Në të gjitha imazhet ne ndiejmë, ndryshimet midis jetës rurale dhe asaj urbane.
-filli i dymbëdhjetë (tipologjia e ishujve të fjalëve dhe ishujve të heshtjeve) me poezitë: “Fjetja e fjalëve”, “Shtegu matanë ajrit”, “Prelud”, “Simfoni e vogël”, “Hapat e frymë”, “Merri fjalët” etj. Karakterizimi i ironisë apo sarkazmës, jepet përmes ashprisë, tërbimit, zemërimit, ku onomatopetë krijojnë edhe situata haluçinative si p.sh.: një-dy-tre, një-dy-tre, një-dy-tre,/ tik-tak, tik-tak, tik-tak./ Fryma me një frymë/ aht, aht, aht/ buza mbi buzë/ pranë, pranë, pranë/ fryma ikën larg/ fff, fff, fff/ era e sjell prapë sh-sh, sh-sh, sh-sh.
-filli i trembëdhjetë (tipologjia e dritëhijeve): dritëhijet e autores nuk janë apoteoza fjalësh, për (ri)përtëritjen e vetes (me anë të poezisë), por edhe duke e zhdredhur fillin e jetës, përmes dritëzave të mijërave shpresave që na mbajnë gjallë. Vargjet: eja pa frymë, por me frymë/ Fryma shtegon dritë/ me u njatue bashkë/ aht jermie, aht dritahije, ku tingujt kanë dallime të brendshme, me efekte speciale estetike, me veçantësinë e muzikalitetit të së folmes gegnishte të poetes, mund të shprehemi me termin “eufoni”, se këto dallime tingujsh, kanë në themel: metrin, dhe ritmin, si synim jo vetëm të një realizimi artistik por dhe për kënaqësinë që i afrohet lexuesit, duke stilizuar format e ndryshme të ligjëratave ekstra-artistike, nga buron dhe uniteti kuptimor stilistikor i veprës në dy lëvizje: dimensioni horizontal dhe dimensioni vertikal. Nëpërmjet një shtresëzimi zanor ka ndërtuar:
a.ekzekutimin zanor,
b.strukturën poetike,
c.lidhja e qenësishme në brendësinë poetike të fjalëve në forme tingëllimesh: {eja pa frymë, por me frymë/ aht jermie, aht dritahije}.
-filli i pesëmbëdhjetë (tipologjia e frymës së ujit): fillimi nuk ka fund. Fillimi ka fillesën nga uji. Zoti kur krijoj botën, ndau dheun nga uji, Tokën nga Detet, hapësirat u veshën nga pemët, por {fryma/zëri, veshi fjalët}, [mendimet veshën shpirtin/ nata veshi ditën/ stinët veshën motet]. Vargjet: jam uji/ Jam uji, po njihem me veten/ Jam uji brenda një ene/ Baticat më sjellin. Zbaticat më marrin/ Ujë shpërndahem… (nga poezia “Lënda”). Bota ujore = lumi +Uji (bekimi i Jetës). Uji, që na pastron nga balta. Trupi unë ka me shumë ujë (lëngje dhe gjak), e gjithë përbërja e materies sonë, është: fryma dhe uji! (De)kodimi i metaforës së ujit, ku simbolika e ujit, ka po ashtu katër aspekte ciklike të ujit (shiu, burimet, lumenjtë, deti/ bora), si katër periudhat e jetës (rinia, pjekuria, pleqëria e vdekja). Shiu/uji është një dukuri natyrore, që rilind jetën, por edhe si pastrim moral dhe katarsis, apo si pagëzim që për besimin e krishterë/ ortodoks (simbolizon rilindje dhe pastrim nga mëkatet) nga Gjon Pagëzori, por edhe në besimin islam: “edhe Ai është, që i lëshon erërat myzhde në prag të mëshirës së Tij (shiut) dhe Ne lëshuam prej qiellit ujë të pastër” (El Furkan: 1989).
Së fundmi: fig: (skema e poezisë post/moderniste e Erinës)
Bibliografia:
1.Amian, Katrin. (2008) Rethinking Postmodernism, New York: Rodopi.
2.Ashtin, Jennifer. (2005): From Modernism to Postmodernism: American Poetry and Theory in the Twentieth Century. Cambrigde University Press.
3.Bibla. (2002): Zanafilla, kap: 1. 12: Shoqëria Biblike Shqiptare, ( Sh.B.Sh), Tiranë
4.Bunnell, Noah. (2015): “Oscillating from a Distance: A Study of Metamodernism in Theory and Practice”, Undergraduate Journal of Humanistic Studies,vol. I, 1-8. Crane,
5.Cani, Dëfrim. (2010): “Dielli i vështirë” dhe koha e poezisë, “OMBRA GVG”, Tiranë
6.Carter, David. (2012).Literary theory,Oldcastle. Books
7.Culler, Jonthan. (2002): Barthes – A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press.
8.Çoku, Erina. (2022): Fill, “Jozef”, Durrës.
9.Daniells, David. (2003): The Bible in English: Its History and Influence. New Haven: Yale University Press.
10.El – Furkan. (1989): Quran, përkth: Hfz. Sherif Ahmeti, Prishtinë.
11.Fraj, Northop. (1990): Anatomia e kritikës, përkth: Avni Spahiu, “Rilindja”, Prishtinë.
12.Lacoue-Labarthe, Philippe. (1978): The Caesura of the Speculative, Trans. Robert Eisenhauer, Glyph 4.
13.Lyotard, J. Franois. (1984):The postmodern condition:A report on knowledge.University of Minnesota Press.
14.Mikics, David. (2007): A New Handbook of Literary Terms. New Haven and London: Yale University Press.
15.Perelman, Bob. (1996): The Marginalization of Poetry. Princeton: Princeton University Press
16.Rugova, Ibrahim. (2005): Strategjia e kuptimit, “Rilindja”, Prishtinë.
17.Sartre, P. Jean. (2011): Qenia dhe hiçi, përkth: Rexhep Hida, “Noli”, Tiranë.
18.Spurgeon, Caroline. (1935): Shakespeare’s Imagerz, and Whatit Tells Us, Cambrigde