Mehmet Ali Pasha (1769-1849) Shqiptari që krijoi Egjiptin Modern

Babai i Egjyptit Modern - Muhammad Ali Pasha (4 mars 1769 - 2 gusht 1849) — **Babai i Egjyptit Modern – Muhammad Ali Pasha (4 mars 1769 – 2 gusht 1849)**

Mehmet Ali Pasha (4 mars 1769 – 2 gusht 1849)

Shqiptari që krijoi Egjiptin Modern

Muhamed Aliu apo Mehmet Aliu, siç ai njihej në Perandorinë Osmane ishte një shqiptar i lindur në vitin 1182, pas Hixhretit apo 1769 sipas kohës së re, në pjesën evropiane të Perandorisë Osmane. Në këtë vit në Evropë do të lindte edhe një strateg tjetër, i cili do t’i jepte fytyrë të re Evropës dhe fuste atë në kohët moderne. Ai ishte Napoleon Bonaparti. Si Bonaparti në Perëndim, edhe Mehmet Aliu në Lindje, do t’i jepnin botëve të tyre çelësin e ndryshimeve të mëdha dhe progresit në fushat ushtarake, ekonomike dhe politike. Mehmet Ali Pasha apo Haxhi Muhamedi, siç ai njihej pas vizitës që kreu në qytetet e Shenjta të Mekës dhe Medinës, është një nga njerëzit më të spikatur që historia shqiptare e shekullit të 19-të ka prodhuar. Ai u lind në qytezën e Kavallës, që në atë kohë ishte një port i vogël i Rumelisë, apo pjesës evropjane të perandorisë. Kavalla shtrihej rreth nëntëdhjetë milje në Lindje të Selanikut dhe shquhej për cilësinë e lartë të duhanit që toka e këtij vendi prodhonte.

Babai i Mehmet Aliut ishte bimbash i Kavallës dhe kishte emigruar në këtë qytet, nga fshati i bukur i Korçës, Zëmblaku, disa vite përpara lindjes së të birit. Ai do të vdiste ndërsa i biri ishte ende i ri, dhe për këtë arsye çorbaxhiu apo bashkiaku i Kavallës do ta mbante pranë, dhe kujdesej për të birin e korçarit të vdekur si për djalin e tij.

Në kohën kur Mehmet Aliu ishte ende i ri dhe nën kujdesin e çorbaxhiut, në disa fshatra përreth Kavallës disa grekër kishin nisur të rebelohen ndaj eprorëve të tyre shqiptarë dhe refuzonin të paguanin taksat. Çorbaxhiu ishte i pavendosur sesi të sillej me rajatë grekë. Mehmet Aliu, në krye të një batalioni shqiptarësh do të vinte nën kontroll fshatrat rebele të zonës, të cilat pas kësaj do t’i bindeshin guvernatorit të tyre në Kavallë dhe do të paguanin taksat në mënyrë të rregullt. Suksesi i Mehmet Aliut e mahniti çorbaxhiun, i cili e emëroi djaloshin Bylyk Bej, apo komandant të policisë së qytetit. Gjatë kësaj kohe Mehmet Aliu do të martohej me një vejushë të bukur nga Kavalla me të cilën do të lindte tre djem, Ibrahimin, Tosunin dhe Ismailin. Mbas martese, ai do të merrej me tregtinë e duhanit, e cila ishte më fitimprurësja në këtë kohë në Rumeli. Megjithatë, në kohën në fjalë, pjesa afrikano-veriore e perandorisë, apo më saktë Egjipti do të pushtohej nga francezët, të cilët me Bonapartin në krye do të mundnin mamlukët e Egjiptit në Betejën e Piramidave dhe më pas do të pushtonin Kajron. Për këtë arsye, në vitin 1800 Porta e Lartë në bashkëpunim me Britaninë e Madhe do të deklaronte xhihad kundër francezëve dhe të niste luftën për të çliruar Egjiptin. Apelit të sulltanit për luftë në frontin egjiptian, do t’i përgjigjeshin të gjithë muslimanët besnikë të perandorisë. Në kontigjentin e 300 trupave vullnetare që do të niseshin nga Kavalla për këtë punë, do të ishte edhe Mehmet Aliu. Detyra e tij në bataljonin shqiptar ishte të shërbejë si zëvendës komandant i trupës, pas Ali Agait, djalit të çorbaxhiut të Kavallës. Por meqë Ali Agai do të mërzitej shpejt nga lufta dhe do të kthehej në Kavallë, postin e tij do ta zinte Mehmeti, i cili do të emërohej bimbash në ushtrinë e kryevezirit. Në luftimet që trupat osmano -shqiptare do të kryenin kundër francezëve, Mehmeti i ri do të shquhej si një nga strategët më të mirë dhe më efikas të palës osmane.

**Shqiptarët me fustanella në shkretëtirë**

Probleme me Mamlukët

Beteja e trupave të bashkuara osmane dhe britanike do të çonin shumë shpejt pushtimin francez të Egjiptit, drejt kolapsit. Megjithatë, mundja dhe tërheqja e francezëve nga Egjiptit ishte vetëm një pjesë e luftës për të vënë nën kontroll vendin. Problemi kryesor që Egjipti do të haste pas largimit të francezëve ishte se kush do ta kontrollonte atë. Ndërsa Stambolli kërkonte të emëronte njerëzit e tij, forcat brenda vendit dhe intrigat britanike kërkonin të instalonin njerëzit e tyre për ta qeverisur vendin e madh arab. Në përplasjet e shumta që ndodhën në Egjiptin e pasluftës, ish-bimbashi osman, Mehmet Aliu do të shfaqej si një nga lojtarët më të aftë të betejës për pushtet dhe pozitë. Duke patur që në 1803-shin, nën komandë batalionin e shqiptarëve, Mehmetit do t’i duhej të përballej me fuqinë e bejlerëve vendas të njohur si mamlukët, që udhëhiqeshin nga dy fraksione, njëri i drejtuar nga Osman Bej Bardisi dhe tjetri nga Muhamed Bej al-Alfî. Kundër bejlerëve egjiptianë, fronin e Egjiptit nga ana osmane e pretendonin dy rivalë të fuqishëm osmanë. I pari dhe më i rrezikshmi ishte një turk i quajtur Husrev Pasha, dhe pas tij vinte një komandant shqiptar, i quajtur Tâhir Pasha. Etja për pushtet do ta kthente Egjiptin e viteve 1803-1805 në një zonë të vështirë për të jetuar. Këtu duhet përmendur që në krahun e osmanëve, forca më e vështirë për t’u vënë nën kontroll ishin shqiptarët. Rebelimi i tyre në prill të vitit 1803 në Kajro, kur të fundit do të kërkonin rrogat e vonuara nga valiu turk, do të detyronte Husrev Pashën të arratiset për në Damieta. Pushteti i lënë bosh nga Husrevi do të merrej nga Tâhiri, i cili lidhi aleancë më mamlukët e Egjiptit të Sipërm për të mos lejuar Husrevin të kthehet më në Kajro. Megjithatë, Tahiri do të vritej pas disa kohësh, dhe komandën e trupës shqiptaro-turke do ta merrte vetë Mehmet Aliu. Detyra e parë që vihej përpara Mehmetit pas marrjes së komandës së trupave shqiptare në Egjipt ishte vënia e rendit në vend dhe mundja e Husrev Pashës në Damieta që pretendonte të shpallej vali i Egjiptit. Përveç të parit Mehmetit do t’i duhej të shtypte edhe pretendentë të tjerë për fronin e Egjiptit, siç ishin mamlukët Muhamed al-Alfî dhe Osman Bej Bardisi. Duke përdorur aftësitë e trupës shqiptare dhe influencën e popullatës së Kajros, e cila në pashain shqiptar shihte dorën e hekurt që mund të sillte paqe në vend, ai do të mundte kundërshtarët e tij njëri pas tjetrit. Pas shtypjes së tyre, lufta civile në Egjipt do të vinte drejt fundit. Për t’i dhënë fund asaj, do të kontribuonin shumë edhe hoxhallarët e lartë të Universitetit të Azharit, të cilët 14 Mars 1805, i kërkuan sulltanit të zgjedhë Mehmet Aliun vali të Egjiptit. Fermani konfirmues nga Stambolli për kërkesën egjiptiane do të vinte më 12 Maj 2005, një ditë të djelë në mëngjes, kur sheikët e Kajros, me çallma dhe mjekra, të mbledhur në Portën e Kadiut të qytetit do ta deklaronin Mehmet Aliun, guvernator të Egjiptit dhe të lusin Allahun të sjellë prosperitet dhe mirësi në vend.

Emërimi i Mehmetit në fronin e Egjiptit

Emërimi i Mehmetit në fronin e Egjiptit nuk do të mjaftonte për të qetësuar vendin. Në vitin 1807, vendi do të sulmohet nga britanikët, të cilët do të pezmatohen nga vendosja e rendit në Egjipt. Megjithatë ata do të thyhen nga armata egjiptiane në Rozeta dhe më pas detyrohen ta braktisin Aleksandrinë. Por britanikët nuk ishin të vetmit që do të mërziten nga fitoret e Mehmetit. Cmirë mbi pushtetin e valiut shqiptar do të kishte edhe në Stamboll. Husrev Pasha, që kishte parë karrierën e tij të shkatërrohej nga shqiptarët në Egjipt, e cyste sulltanin ta shihte nëpunësin e tij në Egjipt, jo më si vartës por si një kundërshtar. Përveç kësaj, bejlerët mamlukë që Mehmeti kishte shtypur më parë, tashmë të rigrupuar rreth Elfi Beut e duke patur mbështetjen e britanikëve, kishin nisur të rebeloheshin kundra valiut të Kajros. Për ta përballur njëherë e mirë rrezikun mamluk, në 1 Mars 1811, Mehmet Aliu, i cili edhe pse nuk kishte lexuar kurrë Makiavelin, do të bënte një veprim që vetëm të fundit mund t’i shkontë ndërmend.

Pasi në Arabinë Saudite të kësaj kohe, sauditët kishin pushtuar Qytetet e Shenjta dhe ndalonin haxhijtë të kryejnë Haxhin, Mehmeti si vali i Egjiptit që ishte, kishte për detyrë të kujdesej për rendin dhe qetësinë në Qytetet e Shenjta. Me lejen dhe urdhërin e sulltanit, ai kishte vendosur të dërgoj djalin e tij, Tosun Pashën për të çliruar dhe vendosur rregull në Tokën e Shenjtë. Për të përshëndetur dërgimin e ekspeditës kundër rebelëve, Pashai, do të ftonte në Kështjellën e Kajros pjesën më të mirë të parisë mamluke. Rreth katërqind vetë do të priteshin me ceremoni madhështore nga kujdestari i Xhamive të Shenjta. Mbasi paria hyri në Kështjellën e Qytetit, në të cilën ishin sarajet e Pashait dhe njëherë e në një kohë qe strehuar vetë Salahudin al-Ejubi, do të ndodhte një nga masakrat më të papara të historisë së Lindjes së Mesme. Trupat shqiptare nën udhëheqjen e Tosun Pashës, do ta rrethonin kështjellën dhe masakrojnë brenda mureve të saj të gjithë bejlerët e pabindur mamlukë, në të njëjtën mënyrë siç do të bënte edhe Ali Pasha disa vite më vonë me kardhiqiotët në Toskëri. Nga masakra e Mehmetit do të shpëtonte vetëm një be i vetëm, i cili pas kësaj do të mbushte me panik gjithë Egjiptin, për atë që kishte parë…

Zgjidhja e çështjes mamluke do të ndiqej nga Mehmet Aliu edhe me një hap tjetër të rëndësishëm drejt konsolidimit të shtetit egjiptian. Pasi deri në këtë moment Mehmeti ishte mbështetur në forcën e ushtarëve shqiptarë, të cilët, jo vetëm që ishin të pakët në numër, por shpesh edhe shumë tekanjozë, mbas shkatërrimit të mamlukëve, ai nisi themelimin e ushtrisë së rregullt egjiptiane. Për këtë arsye në vitin 1814, ai nisi të ndërtojë ushtrinë e parë moderne të Botës Islame, e cila nuk do të ngrihej më sipas stilit të vjetër të ushtrisë osmane, por sipas skemave moderne të ushtrive evropiane. Kjo forcë e re do të quhej Nidham-i Xhedid apo Sistemi i Ri ushtarak. Ajo do të drejtohej, strukturohej dhe stërvitej nga një kolonel francez i pashait, i quajtur Sèves, të cilin Mehmeti do ta bindte të kthehej në musliman. Pas pranimit të fesë nga shqiptari, Sevesi do të emërohet Sulejman Pasha. Në ushtrinë e re, pashai fillimisht do të rekrutonte skllevër sudanezë, të cilët do t’i zëvendësonte më pas me fshatarë egjiptianë, të njohur si fallâhînë.

**Shqiptarët në shërbim të Muhamet Aliut**

Nënshtrimi i Sauditëve

Në kohën kur Mehmet Aliu ishte bërë sundues i Egjiptit, në Arabinë e sotme Saudite, që në atë botë ishte pjesë e Kalifatit Osman, familja e Saudëve, e inspiruar nga mësimet e dijetarit arab, Muhamed Ibn Abdul Vahab, i cili kërkonte reformimin e fesë islame dhe kthimin në traditën e sahabëve të hershëm të Islamit, kishte nisur të krijojë shtetin saudit, sipas traditës selefiste. Megjithatë, krijimi i këtij shteti nënkuptonte copëtimin e kalifatit osman, i cili trashëgohej nga dera e osmanëve që nga viti 1517, kur sulltan Selimi I kishte marrë pushtetin shpirtëror të kalifatit nga kalifi abasid i Kajros. Edhe pse mësimet teuhidike saudite kërkonin pastrimin e fesë nga bidatet dhe kthimin në Islamin e pastër të kohës së Profetit, ndalimi i haxhinjëve nga kryerja e Haxhit dhe për më tepër forma militante e Shtetit të Parë Saudit përbënte një kërcënim për Dar al-Islamin dhe autoritetin e kalifit sulltan në Stamboll. Sipas besimit të shumicës së besimtarëve muslimanë në këtë kohë, kalifi osman ishte një pasardhës i kalifëve të hershëm të Islamit, të cilët amanetin e Kalifatit e trashëgonin që nga koha profetit Muhamed nëpërmjet katër kalifëve të drejtë, amanet që më pas e kishin marrë umajadët, dhe më pas abasidët deri të osmanët. Duke e konsideruar rebelimin saudit kundër normave të sheriatit, shejhulislami dhe shejhët e Azharit nxorrën fetva që Shteti Saudit të vihet nën kontroll dhe forma e dhunshme e luftës së tyre të ndalohej. Për këtë arsye, Mehmet Aliu do të dërgonte djalin e tij, Tosun Pashën në Qytetet e Shenjta për t’ia kthyer ato fisit të kurejshëve dhe kujdestarit të tyre, sulltanit, dhe larguar nga to pushtuesit e Nexhdit. Fushatat e bijve të Mehmet Aliut do të përfundonin me sukses kur në 1818, forcat shqiptaro-egjiptiane pushtuan kryeqytetin saudit, Darijan dhe burgosën Abdullah ibn Saudin. Pas kësaj, Ibrahim Pasha pushtoi edhe pjesët e tjera të Nexhdit dhe Hixhazit (1818-1820). Ndërsa Abdullah ibn Saudi që ishte kapur i gjallë, do të dërgohej në Stamboll, pranë sulltanit. Edhe pse Ibrahim Pasha dhe Mehmet Aliu do të kërkonin faljen e tij, sulltani do ta dënonte me vdekje Abdullahin në sheshin e Gjylhanes në Stamboll. Përveç fitoreve në beteja, Ibrahimi mori nga sauditët edhe një nga kopjet më të vjetra të Kuranit të Shenjtë që datonte që nga koha e kalifit të tretë të Islamit, Osmanit. Kjo kopje do të ruhet deri në ditët e sotme në Top Kapi në Sarajet në Stamboll.

Pas nënshtrimit të sauditëve, Mehmet Aliu vazhdoi të fuste nën sundimin e tij nga vitet 1820 deri me 1822 edhe provincat afrikane të Nubisë, Sanarit dhe Kordofanit, që pas kësaj do të njihen si Sudan. Për të nënshtruar ato, ai dërgoi një ekspeditë ushtarake prej 4000 vetësh në vitin 1820, që komandohej nga djali i dytë i pashait, Ismail Pasha, e cila në 1823 realizoi themelimin e provincës së Sudanit dhe shpalli Khartumin kryeqendër të vendit.

Përballja me Terrorin Grek

Në kohën kur Mehmet Aliu kishte nënshtruar Sudanin dhe Arabinë Saudite, në Ballkan me cytjen e fuqive perëndimore, grekët po nisnin rebelimin e tyre. Ky rebelim do të gjente momentin më të mirë të shpërthimit me rastin e vrasjes së Ali Pashë Tepelenës në Jug të Shqipërisë nga osmanët. Vakumi ushtarak, politik dhe shpirtëror që do të krijohej pas vrasjes së Aliut do të çlironte grekët nga pushteti i shqiptarëve dhe zgjojë mes tyre ndjenjën e pamvarësisë. Duke qenë se Perandoria Osmane në kohën në fjalë nuk kishte burimet e duhura njerëzore për të shtypur rebelimin grek, dhe ky i fundit nisi spastrime të egra etnike kundër muslimanëve, sulltan Mahmuti II do të kërkonte ndihmën e Mehmet Aliut për të shtypur rebelimin. Valiu i Egjiptit që në këtë kohë posedonte ushtrinë moderne të Nizam-i Xhedidit, do t’i premtohej dhënia nën administrim e Kretës, Qipros dhe Moresë në rast fitoreje.

Megjithatë kundërshtari grek nuk qëndronte i vetëm në luftën e tij. Përkrah tij qëndronin fuqitë perëndimore, të cilat e armatosën dhe e cysnin terrorin grek drejt qëllimit të tij final, që ishte krijimi i një shteti grek dhe spastrimin etnik të muslimanëve nga pjesa evropjane e perandorisë. Pas rebelimit grek qëndronte edhe klika e fanariotëve të Stambollit, të cilët gëzonin një pushtet të konsiderueshëm politik dhe financiar në perandori. Për më tepër, konflikti ndërmjet Ali Pashës së Janinës dhe sulltanit i kishte shërbyer organizatës terroriste greke, Filiki Hetairia-s (Shoqata e Miqve) të organizojë vetveten në të gjithë perandorinë dhe nëpërmjet Aleksandër Ipsilantit, që ishte gjithashtu fanariot, të nisë revoltën e saj në More, në Mars të vitit 1821, në kohën kur osmanët mbanin të rrethuar Ali Pashën.

Revoltës greke brenda një kohe të shkurtër do t’i bashkohej shumica e ishujve të Egjeut, dhe lëvizja do të shtrihej deri në Gjirin e Korintit. Organizatat klefte apo bandat e hajdutëve do të ishin forca kryesore e rebelimit grek. Duke përdorur terror dhe grabitje, Morea, Athina, Teba dhe Misolongjia do të merreshin në kontroll nga rebelët grekë në verë 1822, të cilët masakronin shqiptarët dhe turqit muslimanë që gjenin. Rebelimi grek arriti kulmin e tij në Dhjetor të vitit 1822, kur në More, grekët deklaruan pavarësinë e Greqisë dhe zgjodhën një rebel fanariot, Aleksandër Mavrokordatos, si presidentin e tyre. Megjithatë, në vitin 1823, pasi kishin vrarë shumë turq e shqiptarë, grekët, nisën të luftojnë edhe njëri tjetrin. Në këto kushte kur forcat jeniçere të sulltan Mahmutit II ishin treguar të paafta për të shtypur ekstremistët, sulltani do të kërkonte ndihmën e guvernatorit të tij në Egjipt, i cili sapo kishte fituar mbi sauditët.

Mehmet Aliu ishte i interesuar të ndërhyjë në Greqi jo vetëm për sulltanin, por edhe për të shpëtuar bashkëkombasit e tij shqiptarë, të cilët kishin parë tmerre me sytë e tyre nga terrori greko-ortodoks. Për këtë arsye ai dërgoi në shkurt 1825 djalin e tij, Ibrahim Pashën me një forcë prej 17.000 vetësh në Kretë dhe më pas në More. Sulmet e ushtrisë shqiptaro-egjiptiane do t’i mundin dhe mposhtin lehtë ekstremistët dhe hajdutërit grekë dhe çojnë shpresat mes shqiptarëve të Greqisë për vendosjen e rendit. Rendi do të vendosej në Greqi me çlirimin e Misollongjisë në 23 Prill 1826, kur shumica e kleftëve grekë do të shpërndaheshin dhe vendit do t’i kthehej paqja sërisht.

Ibrahim Pasha

Megjithatë me ardhjen në pushtet të c në fund të vitit 1825, në Rusi, ekstremizmi grek do të sponsorizohej sërisht nga blloku ortodoks. Në 17 Mars 1826, cari rus do t’i kërkonte sulltanit restaurimin e plotë të privilegjeve ndaj grekëve të Principaliteteve, autonomi për Serbinë dhe plotësimin e kërkesave të banditëve grekë për pamvarësi. Sulltani kërkesës së carit i’u përgjigj me luftë, duke dërguar flotën e bashkuar osmano-egjiptiane në Greqi. Në Qershor 1827 trupat egjiptiane nën udhëheqjen e Ibrahim Pashës, do të hynin në Athinë dhe përpjekjet për rebelime nga grekët do të bëhen të pamundura. Por fuqitë evropiane që ishin të vendosura për krijimin e shtetit grek, në 6 Korrik 1827, nënshkruan një traktat trepalësh në Londër ndërmjet Britanisë, Francës dhe Rusisë, i cili parashikonte ndërhyrje të përbashkët për të pushtuar tokat greqishtfolëse të Rumelisë. Për këtë, në shtator 1827, flota e aleatëve do të dërgohej në Mesdhe, bllokojë Dardanelet sëbashku me Morenë, dhe të kërcënojë trupat e Mehmet Aliut me luftë. Duke hasur në vendosmërinë e Ibrahim Pashës që refuzonte çdo diktat perëndimor për të lëshuar Rumelinë, më 20 tetor aleatët e krishterë vendosën të përballen ushtarakisht me forcën osmane. Duke qenë superiorë në numër dhe armatime, ata hynë në portin e Navarinos dhe nisën sulmet ndaj flotës osmane, të cilën e shkatërruan totalisht duke vrarë mbi 8000 marinarë.

Përplasja me Sulltanin

Sulltan Mahmuti II ka qënë një nga sulltanët më të paaftë të Perandorisë Osmane, reformat e të cilit do të shkaktonin shumë pakënaqësi mes muslimanëve të perandorisë. Për këtë arsye ai shpesh edhe do të njihej si ‘kaurr sulltani’ nga forcat konservatore të perandorisë dhe ulematë, pasi reformat e tij krijuan vetëm kaos dhe shkatërrim. Kështu vrasja që ai orkestroi kundër Ali Pashë Tepelenës, me cytjen e Husrev Pashës që kishte inate personale me shqiptarët që nga Egjipti, jo vetëm që nuk e forcoi perandorinë, por i dha shkas krijimit të një vakumi politik në Rumeli që çoi në krijimin e shtetit grek. Si pasojë e gabimeve të tij, në 1830 fuqitë e mëdha e detyruan të pranojë pavarësinë e Greqisë, dhe dy vite më vonë i morën ishujt Samos dhe Cyklade. Në 5 Korrik 1830, francezët do të pushtonin Algjerinë, dhe në 29 Gusht, Mahmuti II do të njihte autonominë e shtetit serb, me në krye Millosh Obrenoviçin. Në këtë skenë kaosi që perandoria po kalonte, ku sulltani në 1826, kishte shkatërruar edhe trupën e jeniçerëve dhe perandoria kishte mbetur pa ushtri, atë mund ta shpëtonte vetëm një njeri: Valiu shqiptar i Egjiptit. Por këshilltarët e sulltanit me në krye Husrev Pashën, e urrenin Mehmet Aliun dhe ia kishin frikën se mos merrte fronin osman, dhe krijonte më pas kësaj një kalifat për vete. Pas luftës në Greqi, Mehmeti kishte kërkuar nga sulltani të administrojë Sirinë ku fshiheshin ende shumë armiq të tij. Megjithatë sulltani e kishte refuzuar këtë. Duke parë që sulltani kishte nisur që në vend se të merrej me ruajten e perandorisë, të vriste pashallarët e tij saj lartë e poshtë, Mehmet Aliu i dha mbështetje mikut të tij në Shkodër, Mustafa Bushatit dhe Kapudan Husein Gradashqeviçit në Bosnjë kur të fundit u rebeluan kundër reformave të Mahmudit II. Mahmuti që ia kishte frikën valiut të tij të fuqishëm, urdhëroi guvernatorin e Sirisë të përgatitet për ta sulmuar. Por Mehmet Aliu e mësoi këtë në kohë dhe vendosi ta aneksojë Sirinë paraprakisht, ku edhe fshiheshin rreth 6000 fellahinë që kishin dezertuar nga ushtria gjatë luftës. Për të pushtuar Sirinë, ai dërgoi të birin, Ibrahim Pashën, i cili duke komanduar një armatë detaro-tokësore brenda një kohe rekord do të pushtonte Gazën, Xhafën, Jeruzalemin dhe Haifën, dhe më pas Akren pas një rrethimi tetë mujor (16 Nëntor 1831-27 Maj 1832). Me ndihmën e emirit të Libanit, Bashirit II al-Shihabi, pjesa e mbetur e Sirisë, Sidoni, Bejruti, Tripoli dhe më në fund Damasku do të kalonin në duart e Ibrahimit, në 18 Korrik 1832.

I trembur nga sukseset e Mehmetit, sulltani deklaroi luftë të hapur kundër tij dhe të bijve në mars 1832, ndërsa caktoi Aga Huseinin, guvernatorin e Edirnesë, për të drejtuar fushatën ushtarake. Por kur trupat osmane hynë në Siri, në krah të shqiptarëve u çuan të gjithë arabët, nga të cilët ushtria osmane do të thyhej në Homs dhe Belen. Megjithatë, Mahmuti dërgoi një ushtri të dytë kundër Ibrahim Pashës, me kryevezirin Reshit Mehmet Pasha. Por edhe kësaj rradhe, apo më saktë në 21 dhjetor 1832 Ibrahimi do t’i thyente osmanët në dyert e Konjës dhe vazhdojë avancimin drejt Stambollit. Të tronditur se mos Perandoria Osmane kalonte në duart e valiut të Egjiptit, car Nikolla do të dërgonte më 27 dhjetor një misioni ushtarak në Stamboll, i cili bindi sulltanin të pranojë ardhjen e trupave ruse në ndihmë të tij. Por në të njëjtën kohë Ibrahim Pasha vazhdonte marshin e tij nëpër Anadoll duke pushtuar Kutahjanë (2 shkurt 1833), dhe më pas dimëroi në Bursa, vetëm 50 milje larg kryeqytetit. Sulltani që në këto momente ndjehej i terrorizuar nga trupat e valiut të tij, do t’i jepte leje flotës ruse të hyjë nëpërmjet Detit të Zi për të ndihmuar në mbrojtjen e Stambollit. Rusët arritën në Bosfor më 20 shkurt dhe vendosën tendat e tyre përgjatë Bosforit, në Hynqar Iskelesi. Ky fakt shkaktoi një rebelim dhe indinjatë të thellë mes ulemave të perandorisë, të cilët nuk mund të pranonin që një ushtri ortodokse të mbronte një vend musliman nga një ushtri muslimane.

Muhamed Aliu që e kuptoi panikun e sulltanit dhe marrëzitë që ai mund të bënte me rusët, për ta qetësuar i ofroi paqe dhe i kërkoi në shkëmbim marrjen nën kontroll të Sirisë edhe Cilicisë. I tmerruar nga forca e ushtrisë egjiptiane, Sulltan Mahmuti u detyrua të pranoj të gjitha kërkesat. Në negociatat që u zhvilluan në Kytahja më 29 mars 1833, Mustafa Reshit Efendiu që përfaqësonte sulltanin i dha të drejtë Ibrahim Pashës të jetë guvernator i Damaskut dhe Alepos dhe muhasël i Adanasë. Ndërsa Mehmet Aliu u konfirmua guvernator i Egjiptit dhe Kretës. Ibrahimi u emërua gjithashtu guvernator i Xhides, duke i mundësuar në këtë mënyrë familjes shqiptare, kontrollin mbi pjesën më të madhe të botës arabe. Pas kësaj, Ibrahim Pasha evakuoi Anadollin, ndërsa në Aleksandri, arabët që nuk kishin parë në historinë e tyre një forcë të këtillë ushtarake festonin për fitoren e pashait e tyre, ndërsa dervishët dhe ulematë e Kajros e krahasonin atë me Iskandër Dhulkarnejnin e tregimeve kuranore, apo me “Aleksandrin me dy brirë.” Në këtë mënyrë Mehmet Ali Pasha, shqiptari nga Zëmblaku i Korçës do të bëhej sunduesi i Sirisë, Egjiptit, Hixhazit në Arabi, Sudanit dhe Kretës.

Jerome - Në tregun e Kairos, Shqiptarët me Fustanellë — **Jerome – Në tregun e Kairos, Shqiptarët me Fustanellë**

Mehmet Aliu në vitet 1835

Historiani amerikan Uilliam Broun Hodgson, që shkroi për Pashën shqiptar në këtë kohë, apo më saktë në mars të vitit 1835 në Uashington, dhe e përshkruante atë si një burrë me shtat mesatar që në këtë kohë numëronte rreth 67 vjeç dhe gëzonte shëndet të mirë. Fytyra e tij ishte kuqalashe, me sy të vegjël dhe plot shëndet, dhe ngjante më shumë me ato të tatarëve sesa të osmanëve të Stambollit. Pashai kishte sy gri të errët dhe vishej thjeshtë, ndërsa mbante një çallmë në kokë. Ai ngrihej herët në mëngjes, në kohën e sabahut ku pasi kryente namazin e mëngjesit, mblidhte divanin dhe merrej me punët shtetërore. Pas akshamit kthehej në harem, ku ose lexonte vetë, ose njerëzit e tij të afërt, siç ishte e bija e myftiut, apo ndonjë zonjë e madhe, lexonte për të. Kohët e fundit, shtonte Uilliam Broun, pashai lexonte ‘Espirit des loix’ të Monteskieut, ndërsa disa vite më parë kishte lexuar Makiavelin dhe kodin e Napoleonit.

Nga Vali në Khedive

Fitorja e vitit 1833, nuk do të ishte e mjaftueshme për vendosjen e fatit të dinastisë së Mehmet Aliut. Për ta mbajtur atë, pashait i duheshin burime të shumta financiare dhe për më tepër garanci politike. Nga ana financiare, pashai do të nxiste industrializimin masiv të Egjiptit dhe modernizimin e ekonomisë. Duke ndërtuar fabrika moderne të përmasave perëndimore dhe futur vendin në tregjet dhe konkurrencën ndërkombëtare ai i dha ekonomisë egjiptiane mundësinë e qenies së pavarur nga qendra e perandorisë. Një nga produktet kryesore që Mehmet Aliu do të zhvillonte në Egjipt do të ishte pambuku, i cili do të sillte fitimet më të mëdha për ekonominë egjiptiane. Megjithatë, duke qënë se ky mall ishte i lidhur shumë me eksportin, krizat ndërkombëtare të viteve 1836-’37 do ta godisnin rëndë prodhimin e tij dhe ekonominë e vendit. Megjithë zhvillimet ekonomike dhe forcën ushtarake, zyrtarisht, Mehmet Aliu dhe Egjipti i kësaj kohë vazhdonin të qëndronin nën varësinë e sulltanit dhe zyrtarisht ai ishte një vali apo guvernator i thjeshtë. Për të krijuar një mbretëri të tijën në vitin 1838, Mehmeti vuri në dijeni fuqitë evropjane që kishin ndihmuar sulltanin më parë, se ai synonte të shkëputet nga varësia nga Stambolli. Reagimi negativ i Evropës ndaj deklaratës së Mehmetit do të shtynte sulltan Mahmutin II, të provojë sërisht forcën me pashain. Ai e deklaroi atë tradhëtar dhe dërgoi kundër Ibrahim Pashës një ushtri, e cila do të thyhej në brigjet e Eufratit nga Ibrahimi në qershor 1838. Me vdekjen e sulltanit në të njëjtin muaj, Husrev Pasha, i cili ishte dëbuar nga Egjipti kohë më parë, do të krijonte hasmëri të reja në Stamboll, të cilat do të kulminonin me arratisjen e kryeadmiralit me të gjithë flotën osmane në Aleksandri në anën e valiut shqiptar.

Por sulltani i ri që erdhi në Stamboll, Abdul Mexhidi, i cili mesa duket i kuptoi gabimet e pararendësit të tij dhe kuptonte rëndësinë e Mehmet Aliut për perandorinë, i ofroi të fundit të drejtën e trashëgimisë së sundimit në Egjipt, duke e shpallur khedive. Pashai nga ana e tij kërkoi të trashëgoj sundimin edhe mbi Sirinë dhe Adananë. Por fuqitë evropiane me në krye Britaninë, Prusinë, Austrinë dhe Rusinë që frikësoheshin nga forca e pashait dhe planifikonin të kolonizojnë herët a vonë Lindjen e Mesme, vendosën në një traktat të nënshkruarn në Londër në korrik të vitit 1840, të lejojnë Mehmet Aliun të sundojë vetëm mbi Egjiptin dhe Akren. Meqë Mehmet Aliu nuk pranoi ultimatumin e perëndimorëve, e këta të fundit do të sulmonin posedimet e tij në Bejrut në fund të vitit 1840. I përballur me agresionin perëndimor, pashai do të pranonte fermanin e sulltanit në Qershor 1841 si sundimtar i Egjiptit.

Mbretëria e Egjiptit

Pas nënshkrimit të paqes me sulltanin, Mehmet Aliu i thyer në moshë do të kalonte vitet e mbetura të jetës së tij në paqe. Ai do të përpiqej fuqimisht të ndërtojë ekonominë egjiptiane dhe ndërtojë marrëdhënie të mira me Stambollin dhe sulltanin, të cilin edhe e vizitoi në vitin 1846. Në këtë kohë, Pashai nisi të afrojë rreth vetes shqiptarët e tij nga Kavalla dhe pjesët e tjera të Greqisë që tashmë ishin dëbuar nga vatrat e tyre nga terrori grek, duke ju dhënë toka dhe pasuri të shumta. Si rrjedhojë shqiptarët do të themelojnë koloni dhe pasuri të shumta në Aleksandri, Kajro dhe gjetkë të cilat do t’i gëzonin deri në vitin 1952, kur i fundit i dinastisë së Mehmet Aliut do të sundonte në Egjipt. Përveç shqiptarëve, pashai ofroi rreth vetes edhe shumë këshilltarë evropianë, të cilët në pjesën më të mirë të rasteve konvertoheshin në fenë islame. Në vitin 1847 ai do të largohej nga pushteti si pasojë e moshës së thyer dhe zëvendësohej nga i biri, Ibrahimi, i cili do të sundojë deri në 1848. Ibrahimi do të ndiqej më pas nga Abazi (1848-54) që ishte i biri i Tosunit, që u ndoq më pas nga Saîdi (1854-1863), Ismaili (djali i Ibrahimit), nga Tefiku (1879-1892), Abazi II (1892-1914), Fuati dhe më në fund Faruku, i cili u rrëzua nga pushteti në vitin 1952.

Rrënimi dhe kolonizimi i Egjiptit

Me vdekjen e Ibrahimit dhe Mehmetit, dinastia e shqiptarëve në Egjipt nisi të dobësohet ndjeshëm. I vetmi që u mundua të modernizoj vendin ishte khedive Ismaili që sundoi nga 1863 në 1879. Megjithatë, i fundit duke marrë borxhe të shumta e zhyti vendin në mjerim duke e kthyer në prè të bankierëve perëndimorë. Megjithatë nga koha e Ismailit, Egjipti përfitoi themelimin postal, modernizimin e ushtrisë, ndërtimin e hekurudhave, telegrafit dhe mbi të gjitha ndërtimin e Kanalit të Suezit, i cili u inaguruar në 1869. Por kostoja e lartë e kanalit të Suezit do të sillte shkatërrimin më të madh për regjimin e Ismailit, i cili u detyrua t’ia shesë kanalin fajdexhijve të tij, britanikëve. I zhytur në borxhe, Egjipti i Ismailit do të shndërrohej pak e nga pak në një koloni britanike, derisa në 1882 britanikët morën të gjithë vendin nën kontroll, ndërsa vazhdonin të mbanin në pushtet dinastinë shqiptare për të legjitimizuar pushtimin e tyre, deri në vitin 1952, kur Mbreti Faruk do të rrëzohej nga pushteti nga gjenerali nacionalist egjiptian, Xhemal Abdul Naser.

Kanë thënë për Mehmet Aliun

Dora d’Istria:

“Mehmet Aliun e mbërtheu një pasion i tillë për Francën, sa mund të thuhet se Rilindja e Perandorisë së Faraonëve të lashtë, është pasojë e një aleance franko-shqiptare”

Konsulli francez, Mourriez:

E pyeta një ditë Mehmet Aliun pse aq shpesh ai thoshte se ishte shqiptar. Ai m’u përgjigj: “I tillë jam dhe gjuha ime është shqipja. A nuk më kini dëgjuar kur u flas rojeve!

…Shqiptar jam e shqiptar do vdes, ndonëse u përpoqa të bëhem egjiptian i mirë!”

Fan Noli:

“Mehmet Aliu ishte vërtetë fetar, por aspak fanatik dhe ky fakt vendimtar e bënte të hapur ndaj ideve perëndimore, sepse prej fanatizmit nuk vjen asgjë e mirë. Mendim ky i shkëlqyer, i vërtetuar plotësisht nga historia dhe i hedhur tej me neveri nga iluministët francezë të shekullit të 18-të dhe nga vetë revolucioni francez”.

Mehmed Ali Pasha sipas Sami Frashërit*

Në sajë të transformimit të administratës së mbarë Egjiptit dhe në saje të organizimit të mirë për përmirësimin e reformave të ndërmarra, Mehmed Ali Pasha është personalitet që hapi shtigje të reja në zhvillimin dhe në civilizimin e vendeve të përmendura, ashtu që gjenerata e sotme duke e trashëguar atë, vazhdon valillëkun dhe hidivllëkun në vendet e Egjiptit.

Lindi në një fshat të rrethit të Korçës në Shqipëri në vitin 1183/1769. Ende kur ishte fëmijë, babai i tij, për shkaqe të ndryshme e lëshoi vendlindjen dhe së bashku me familjen u shpërngul për në Kavallë. Mehmed Aliu u rrit aty. Merrej me tregti të duhanit gjatë kësaj kohe. Veç kësaj, ai posedonte edhe talent ushtarak dhe luftarak që ishte një talent dhe karakter natyror i tij.

Në kohën kur regjistrohej dhe tubohej ushtri për ta shpëtuar Egjiptin nga një gjendje kaotike që e kishte përfshirë pas pushtimit të Francës, edhe ky, biografia e të cilit po shkruhet këtu, mblodhi një numër të konsiderueshëm të ushtarëve shqiptarë dhe ia mësyu asaj ane. Pat hyrë në koalicion me Hasan Pashën nga Pojana që ishte komandant i ushtarëve shqiptarë të Egjiptit. Në disa luftra që ndodhën, e sidomos në luftën e Ebu Kirit, tregoi një trimëri të jashtëzakonshme me ç’rast fitoi nder, respekt, dhe simpati të madhe. Në mosmarrëveshjet që u paraqitën në mes Husrev Pashës, i cili ishte vali i Egjiptit me ushtrinë shqiptare dhe memlukët e Egjiptit, ky (Mehmed Ali Pasha) pati fituar një vend të rëndësishëm, ashtu që gradualisht u bë udhëheqës i ushtrisë shqiptare që gjendej në Egjipt.

Këtë fuqi filloi ta përdorte ashtu si dëshironte. Husrev Pasha, duke mos mundur të fitojë në këtë mosmarrëveshje (zënkë), u dobësua. Kur udhëheqja e Egjiptit ishte në një gjendje të çrregulluar dhe me shumë ngatërresa, Mehmed Aliu e mori ushtrinë në dorë, kurse Husrev Pashën e detyroi të tërhiqet nga punët kryesore. Pasi që mori në dorë udhëheqjen e vendit dhe pasi që me lehtësi ktheu qetësinë e plotë në vend, cilësia e tij u paraqit te Porta e Lartë. Për kthyerjen dhe vendosjen e rregullit, disiplinës dhe qetësisë në vendet e Egjiptit, Porta e Lartë nuk mundi të gjejë rrugë dhe zgjidhje më të mirë se të emërojë Mehmed Aliun vali të Egjiptit.

Kështu, kur Mehmed Aliu në vitin 1800, u emërua zyrtarisht vezir i vilajetit të Egjiptit, pikësëpari në rivendosjen e besimit dhe të qetësisë e kuptoi se është e domosdoshme t’i qetësojë mamlukët që u thonin jeniçerë të Egjiptit. Pasi pati sukses në këtë çështje, si hap të parë mori iniciativën që në të gjitha territoret islame të konsolidojë ushtrinë.

Kështu nga njëra anë, me fuqinë që e arriti si dhe me ndihmën e fëmijëve të tij Ibrahim Pashës dhe Ismail Pashës, i zgjeroi territoret nga ana jugore e Egjiptit, në drejtim të Nubes dhe Sudanit, e nga ana tjetër, përmes shkollave që i themeloi për shkencat ushtarake dhe mjekësore si dhe përmes asociacioneve të përkthimeve u botuan dhe u përhapën njohuri të reja. Njerëzit e aftë dhe dijetarët me njohuri shkencore dhe industriale që i mori nga Evropa, dhanë mund të jashtëzakonshëm në zhvillimin e industrisë dhe bujqësisë, gjë që për një kohë shumë të shkurtër e gjallëroi Luginën e Nilit dhe vendet më të pazhvilluara të Egjiptit dhe shtoi mbjelljen e llojllojshme të prodhimeve bujqësore: oriz, pambuk, panxharsheqer dhe njëkohësisht hapi shumë fabrika. Disa mija njerëz i rritën të ardhurat e tyre në një shkallë që nuk do të mund të shpresohej, pagat e të cilëve deri në atë kohë nuk do të mjaftonin vetëm për të paguar ushtarët dhe eprorët e tyre.

Kështu, shtetin e Egjiptit e solli në gjendjen e një shteti të madh me tokë të punueshme, pjellore. Në atë kohë vehabitët ishin shtrirë në shumë vende të Gadishullit arabik. Meqë prej tyre ishin rrezikuar edhe vendet e Hixhazit, pas urdhrit që e mori nga Porta e Lartë, e drejtoi ushtrinë nga ato anë, ku pastaj vetë u kthye, por aty si zëvendës e la djalin e vet Ibrahimin, i cili, duke u përpjekur gjashtë vjet rresht, e theu forcën dhe e shkatërroi organizatën e tyre, mirëpo, gjithnjë frigohej nga ata. Edhe në revolucionin e Greqisë, Ibrahim Pashën e dërgoi me ushtrinë egjiptiane në More. Aty u detyrua të qëndrojë tre vjet me qëllim që të kthejë qetësinë dhe të shuajë kryengritjen. Me rastin e një avarie iu pat djegur flota.

Fevzia Fuat Ali - Një nga gratë më të bukura në botë — **Fevzia Fuat Ali – Një nga gratë më të bukura në botë**

Pas këtyre rezultateve, nga ana e shtetit iu dha të qeverisë edhe Siujdhesën e Kretës. Më në fund Porta e Lartë ia vërtetoi dhe ia pranoi të qenët trashëgimtar në gjeneratën (dinastinë) e vilajetit të Egjiptit të Mehmed Ali Pashës.

Duke filluar nga ajo kohë ishte i angazhuar t’i udhëheqë mirë të gjitha vendet e Egjiptit dhe ato që i pushtoi në drejtim të Sudanit. Pat sukses në shumë reforma dhe në zhvillimin e vendit. Në vitin 1264/1847 u sëmur rëndë, kurse autorizimi për vali, me ferman iu drejtua djalit të tij, Ibrahim Pashës. Pas një sëmundje të rëndë dyvjeçare, më 1849, vdiq në Aleksandri.

Mehmed Aliu ishte një njeri shumë i mençur; mund të konsiderohej njeri i pashkollë, sepse edhe atë pak shkollë që e kishte, e kishte bërë pas moshës 45-vjeçare.

Ai e çmonte civilizimin e ri dhe përparimin. Pasi e mori fuqinë në duart e veta, për një kohë shumë të shkurtër i nxori në shesh gjërat e dobishme dhe jo të dobishme, dhe kështu ia doli që një shteti, në mënyrë të pashembullt, deri atëherë, t’ia sjellë civilizimin dhe përparimin.

Tyrbja (mauzoleu) i tij gjendet në Kajro, e punuar në mënyrë të përsosur, kurse në Aleksandri është përmendorja e tij e bronztë.

*Marrë nga vëllimi Kâmûs al-a’lâmi

Dinastia e Mehmet Ali Pashës, e njohur edhe si Dinastia Alavite,

“pasardhësit e Aliut”), ishte dinastia sunduese e Egjiptit dhe Sudanit,

nga shekulli XIX deri në mesin e shekullit XX.

Është emëruar sipas Mehmet Ali Pashës, i cili konsiderohet themeluesi i Egjiptit modern.

Anëtarët sundues

Valitë e Egjiptit, të vetëdeklaruar Kadi (1805-1867)

Mehmet Ali Pasha (1805- 1848)

Ibrahim Pasha (1848)

Abazi Hilmi Pasha I (1849 -1854)

Said Pasha (1854-1863)

Ismail Pasha (1863-1867)

Hidivët e Egjiptit (1867-1914)

Ismail Pasha (1867-1879)

Teufik Pasha (1879-1892)

AbazHilmi Pasha II (1892-1914)

Sulltanët e Egjiptit (1914-1922)

Husein Kamili (1914-1917)

Ahmed Fuadi I (1917-1922)

Mbretërit e Egjiptit (1922-1953)

Ahmed Fuadi I (1922-1936)

Faruku (1936-1952)

Ahmed Fuadi II (1952-1953)

Gazeta

Mbi “debatin” rreth “qytetarisë” dhe “katundarisë” – nga Ndue Ukaj

Global Albania – koncept i ri për Diasporën – nga Artur Shkurti

21 kuriozitete mbi Gjermaninë që ndoshta nuk i dinit: – nga Kujtim Ekani

Revista “Leka” mbi Malin e Shenjtë të Oroshit dhe një shënim nga Engjëll Gishti