Ernest Koliqi – Figura e Pacënueshme e nji Patriarku
nga Dr. Leka Ndoja
1.Qendra e sistemit letrar të diasporës,
Në 30 vite, 1944-1974, konsiderohet Qendra e sistemit letrar të diasporës, autori ma i cituem në konferenca e studime pas vitit 1990.
Prozator neosimbolist e studiues proliferik, hodhi piketat e periodizimit te Historisë së Letërsisë Shqipe. Në studimin tim, Letërsia shqipe e diasporës, zë pjesën e luanit.
Kultura e tij antropologjike për botën shqiptare dhe si shkrimtar me intertekste Prustiane krijon nji distance me shkrimtarët tanë të kohës së realsocios.
Mbas viteve ’90, çlirues i estetizmit të ri me ndikimin ma të madh mbi prozën shqipe.
2.Periudha e dytë e krijimtarisë artistike e Koliqit (1944 – 15 janar 1975)
1.Koliqi vijoi krijimtarinë në prozë me romanin “Shija e bukës së mbrume” Romë 1960, subjekti me temë grupimet politike shqiptare në SHBA, receptohet si diagnozë e emigracionit politik në Amerikë. Intriga e tekstit mbushet me argumente të ndamjes politike e arrivizmit të shqiptarit në dhè të huej.
2.Dramat, sidomos drama distopike “Rrajët lëvizin” subjekti trajton sipas konceptit profetik – ardhmëninë e sistemit politik drejt hapjes së lindjes e ramjes së mureve ideologjike në Shqipni.
Dy vepra çelës me vlerë etike dhe artistike saqë kontestoheshin në programet e “Letërsisë moderne” në Fakultetin Filologjik të Tiranës.
Periudha e dytë e krijimtarisë – shuguron letërsinë disidente që qarkulloi si letërsi e ndalueme në Kosovë më së shumti.
Drama me 1 akt, i jep formë simbolizmit, e kthimit nostalgjik të veprës së tij në atdhe në pasjetë – përmes vajzës Izabela – Iza në vitet ’80 të shek. 20.
3.Kritika e Koliqit
ndaj korpusit letrar e kulturor të realsocit të Tiranës e Prishtinës – asht e vetmja kritikë që orienton lexuesin për vlerësimin ndryshe të letërsisë utilitare të trumpetueme në Shqipni si “strada maestra”.
Konteksti në diasporë ishte i tillë saqë produktoi këtë letërsi. Siç thotë Bakhtin: “Kronotopia – ka funksion vendimtar për krijimin e veprës dhe anasjelltas!”
4.Degarrotipi
Si politikan, driftimet e vështira i sollën akte të shënueshme pannacionale të sistemit arsimor. Degarrotipi (*proces primitiv i fotografimit) i pamjeve bardhezi për Koliqin le të mbetet në muzeun e paqenë të pasluftës…
Leka Ndoja, 15 janar 2023
Diskutime mbi shkrimin
Aleks Kapllaj – E konsideroj Koliqin si kombëtarizuesin ma të madh të gjuhës, kulturës dhe letërsisë shqiptare!
Asht i pari që bashkoi kombin shqiptar me identitetin kryesor, që është gjuha shqipe, ashtu siç bani Gjergj Kastrioti me mbrojtjen e trojeve shqiptare nga otomani, siç bani Fishta me alfabetin shqip në Kongresin e Manastirit dhe më vonë Ismail Bej Vlora me shpalljen e pavarësisë.
Madhështia e tij u tregua se tradhtarët e kombit, pushtuesit sllavo-komunistët që morën pushtetin mbas 45-s, ishin kundër veprës së tij në shërbim të bashkimit kombëtar, duke e shpallë bashkëpunues me pushtuesin, kur ata vetë ishin pushtuesit dhe tradhtarët e shqiptarëve të Kosovës.
Vrethee Lnika – Aleks Kapllaj – Vlera si shkrimtar asht e pallogaritshme, sot në përkujtim të tij përmendim virtuozin e kulturës si vizionar dhe përbashkues i shqiptarëve siç e ceke me të drejte. 3 vitet themelimit të sistemit arsimor në Kosovë dhe përhapjes së gjuhes shqipe – nji arsye ma shumë që s’mund të cënojnë figurën e tij prej Patriarku.
L. N.
Artan Kafexhiu – Kthimi i Koliqit, jo vetëm si kombëtarizues në rrethana të disfavorshme kur ai jetoi, mbetet një detyrë titanike, deri tash krejt e paarritëshme.
Letërsia e tij duhet të ofrohet jashtë kontekstit kur u shkrua, pavarsisht meritave superiore letrare.
Vrethee Lnika – Artan Kafexhiu Konteksti në diasporë ishte i tillë që produktoi këtë letërsi, siç thotë Bahtin “Kronotopia – vendimtare për krijimin e veprës dhe anasjelltas!”
Ndërsa për kohën si politikan, ok Artan t’ia lemë politikës dhe degarrotipit të pamjeve bardhezi. (Leka Ndoja)
Artan Kafexhiu -Vrethee Lnika – Lekë, do të vijë koha që tekstet e historisë do të jenë më objektivë me Koliqin. Unë jam më shumë i interesuar në konteksin e letërsisë së tij. S’duhet të lejojmë që triumfi i letërsisë së mjerimit të Migjenit të jetë panorama e një kohë aspak tragjike për shqiptarët, ku atdheu po rilindte si komb. Një provincial, si Migjeni me sytë e një provinciali tjetër kroat si Krleza, s’duhet të vazhdojë të pikturojë me penelatat e errta turbekulozi kohën dhe shoqërinë kur një komb po zgjohej, e kishte shpresë. Tragjedia filloi në 1944.
Koliqi duhet të nxirret jashtë kontekstit politik si shkrimtar, e të trejnohen lexuesit se kjo është proza e vërtetë moderne.
Artan Kafexhiu – Vrethee Lnika Ekzakt, Koliqi sjell realitetin shqiptar, jo Migjeni. Dhe realiteti shqiptar kulturalisht, ku në thelb sillet skena sociale e familjare shqiptare, s’është shumë i ndryshëm nga një ambjent tjetër europian, me pasuri karakteresh, dramash, humori, apo tragjedie të një jete qytetare, që Koliqi i hulumton kaq bukur.
Vrethee Lnika – Artan Kafexhiu E vërtetë koha e hapësira e Koliqit krijoi personazhe mitike te Hija e maleve – dhe realiste te Tregtar flamujsh si spekulantët, amorozët, maniakët e automobilave, kontrabandistët, mashtruesit, por edhe kultin e thashethemnajës qytetare, erotizmin e jetës pas Arkapijave.
Po në Hijen e Koliqit si novelist Migjeni ka pak të thotë! Në poezi e zbuloi Koliqi dhe vlerësimi i tij u kthy në mallkim e u përdor si kondrafigurë në momentin e ndrrimit të kurrikulave pas L2B. Argumentet që u përdoren për Migjenin ishin jashtëletrare. Vijimi i këtij programi sot asht recidiv dhe M. e Arsimit – mbasi nuk reflekton momentin historik te manifestimit artistik të 2 autorëve. Leka Ndoja
Marre nga Muri i FB Vrethee Lnika