back to top
3.5 C
Tirana
E diel, 8 Dhjetor, 2024

Zgjuarsia e të parëve – nga Artan Kafexhiu

Gazeta

Artan Kafexhiu
Artan Kafexhiu
Zgjuarsia e të parëve
nga Artan Kafexhiu

Shqipja, pavarsisht përpjekjeve për t’i veshur një zhgun “civilizimi” siç është standardi, konsiderohet akoma një “gjuhë në gjendje natyrale”, e jo e inxhinjeruar. Kjo për arsyen e thjeshtë, se është futur në brazdat e gjuhës së shkruar shumë vonë, në ndryshim nga gjuhët e tjera të mëdha të botës, përfshirë edhe ato ballkaniket.
Hapi i parë i rëndësishëm ishte vendimi, i dalë prej Kongresit të Manastirit në 1908, për të adaptuar alfabetin latin. Ky hap vendosi edhe fatin europian të literaturës shqiptare, e ku sigurisht e natyralisht i takonte të ishte.
I pari që sugjeroi përdorimin e dialektit të Shqipërisë së Mesme, – pellgu Tiranë, Durrës, Elbasan, – për krijimin e një gjuhë letrare kombëtare të unifikuar të shqipes me qendër dialektin e Elbasanin, ishte Gustav Weigand në botimin e gramatikës së tij shqipe (1913) bazuar në këtë dialekt.
Në 1916, Komisia Letrare Shqipe, e formuar në Shkodër me inisiativën e njerëzve më iluministë të kohës, vendosi që e folura e Elbasanit, si dialekti geg me afër atij të Jugut, tosk, të ishte gjuha mbi të cilën do të bëhej edhe unifikimi i gjuhës shqipe. Një ndër ideatorët dhe partizanët e kësaj qasje ishte Aleksandër Xhuvani, një pioner i standardizimit të gjuhës shqipe.
Zgjidhja ishte praktike, neutralizonte kontradiktat dhe gravitacionet dialektore midis përfaqësuesve më me zë veri-jug. Filloi përgatitja e mësuesve të parë të gjuhës shqipe nën drejtimin e Luigj Gurakuqit, në atë që sot njihet si Normalja e Elbasanit. Ndërkohë, në 1918, Komisia Letrare Shqipe botoi e vuri në qarkullim një broshurë, ku tregoheshin karakteristikat e përbashkëta dhe ndryshimet midis dy dialekteve kryesore, dhe udhëzonte përdorimin e rregullave ortografike që do të aplikoheshin në gjuhën e shkruar.
Kjo përqasje “konvergjuese” midis dialekteve, ishte parimi që udhëhoqi zhvillimin e shqipes deri në vitin 1952. Në atë vit, me orientimin e instancave të larta partiake komuniste, u vendos që standardi, gjuha e unifikuar do të mbështetej në dialektin tosk. U organizua një konferencë në Institutin e Gjuhësisë, po sipas udhëzimeve partiake rreth procesit që do ndiqej për të arrirë këtë objektive me orientim politik, kur shumica e udhëheqjes shqiptare ishte toskë. Po të lexohet materiali që të ofron Buletini i Institutit të Shkencave të atij viti, merr vesh se kjo u kundërshtua nga një numër gjuhëtarësh, por më shumë, jo si opozitë direkte ndaj orientimeve nga lart.

Rregullore mbi ortografinë e gjuhës shqipe të shkrueme
Rregullore mbi ortografinë e gjuhës shqipe të shkrueme

Ndër to ishte Aleksandër Xhuvani, i cili me zgjuarsi përdori citime për gjuhën nga vetë Stalini: “Marksizmi nuk pranon një hov (shpërthim) të papritur në zhvillimin e gjuhës”. Xhuvani nuk doli hapur kundra, por tha se ndryshimet duhet të jenë evolutive, në një gjatësi kohore me shtrirje tre brezash. Ai donte të fitonte kohë. U shpreh metaforikisht se gjuhën (dialektin) “nuk mund ta hedhësh tutje si gunën e vjetër, apo ta futësh në një muzeum” (perifrazimi im), kur kjo është gjuha e një pjese të madhe të popullsisë.
Në të njëjtën linje edhe albanologu Max Lambertz, që e kundërshtoi e vazhdoi përpjekjet e palodhura për të evituar këtë proces të adaptimit të standardit bazuar në dialektin tosk. Derisa, në një mënyrë vetë Hoxha, ia bëri të qartë Lambertz-it, që të hiqte dorë nga përpjekjet e tij, se nuk kishte rrugë tjetër. Ishte një vendim politik.
Megjithatë, gegërishtja vazhdoi të penetronte tekstet letrare me iniciativën e më guximtarëve, duke u toleruar disi nga instancat përkatëse. Më në fund, pas 1972, nuk u prodhua më asnje tekst i mirëfilltë letrar në gegërisht.

Ps. Ky bllok i vogël shënimesh, u bazua në të dhënat e Camajt dhe Pipës.

Related Images:

More articles

Ky sajt përdor Akismet-in për të pakësuar numrin e mesazheve të padëshiruara. Mësoni se si përpunohen të dhënat e komentit tuaj.

Portali Radiandradi.com, prej 11 vitesh dhuron kontribute të përditshme në shumë fusha të kulturës, historisë dhe vlerave shqiptare. Herë pas here siti ka nevojë për mirmbajtjeje, rikonstruktim si dhe rikonceptim në formatin letër. Për ta mbajtur këtë punë shumvjeçare, ndër më seriozet dhe më të lexuarat që të vazhdojë aktivitetin bëhet e domosdoshme mbështetja e lexuesve.

Jozef Radi

Redaktor i Radi & Radi

Artikujt e fundit

Copy Protected by Chetan's WP-Copyprotect.