back to top
14.5 C
Tirana
E enjte, 28 Mars, 2024

Një rini europiane – nga libri me “Kujtime” i Jusuf Vrionit – Përkthyer nga Viktor Kalemi

Gazeta

Jusuf Vrioni 1998 Paris Ceremonia e Urdhërit Chevalier de la Légion d’Honneur
Jusuf Vrioni 1998 Paris
Ceremonia e Urdhërit Chevalier de la Légion d’Honneur

Një rini europiane

nga libri me “Kujtime” i Jusuf Vrionit

Përkthyer nga Viktor Kalemi

Korfuzi
Vepra të shumta, ndër të cilat edhe një enciklopedi e madhe greke, pohojnë se familja ime rrjedh nga dinastia bizantine e paleologëve, e shfaqur rreth mesit të shekullit XI. Pas shpërbërjes së perandorisë, Paleologët vendosën mbretër në principata të ndryshme dhe u përhapën nëpër Europë: në Venecia apo në Romë, në Rusi apo në Francë. Thuhet se disa prej tyre, nën ndikimin osman, u kthyen madje në myslimanë. Në librin e tij “Udhëtim nëpër Greqi”, Pukëvili, i cili ka qenë konsull i përgjithshëm i Francës, pranë Ali Pashë Tepelenës, përmend emrin e stërgjyshit tim, Omer Vrionit, si pasardhës i një dege të kësaj dinastie. Vëllai im, Aliu, e besonte këtë me bindjen që s’e tundte as topi. Ndërsa unë kam qëndruar më skeptik, sepse rreth kësaj prejardhjeje krijohet një farë dyshimi prej zbrazësisë afër njëshekullore, në shekullin XVI… Më pranë nesh në historinë e Shqipërisë, gjyshi im nga babai, Mehmet Ali Pasha, udhëhoqi së bashku me Abdyl Frashërin delegacionin shqiptar në Kongresin e Berlinit, më 1878, në përfundim të Luftës Ruso-Turke. Të dy kërkuan për Shqipërinë njëfarë shkalle autonomie brenda Perandorisë Osmane dhe, për këtë arsye, gjyshi im u internua ca kohë në Azinë e Vogël
Nga ana e nënës, gjyshi im, Hysen Pasha Dino, dhe në radhë të parë vëllai i tij, Abedin Pasha, ministër i Punëve të Jashtme të Sulltanit, punuan gjithashtu për autonominë e Shqipërisë, çka solli, si pasojë, për këtë të fundit internimin në Anadoll, gjatë një periudhe të jetës së tij. Tani vijmë në fillim të shekullit XX. Vajza e re, që do të bëhej nëna ime, ishte vetëm gjashtëmbëdhjetë vjeç kur mori vesh se familja e saj e kishte fejuar me një djalë të aristokracisë shqiptare, i cili sapo kishte përfunduar studimet për shkenca politike në kryeqytetin e Perandorisë. Këtë lajm ia dhanë në Manastirin e Shën Mërisë të Sionit, në Kostandinopojë, një ditë të vitit 1910. Qysh prej disa vitesh, ajo ndiqte aty një cikël studimesh në frëngjisht, duke u formuar, në të njëjtën kohë, në të gjitha artet që bënin pjesë në atë kohë në arsimimin e një vajze nga një familje e mirë: qëndisje, vizatim, muzikë; ajo luante si në violinë edhe në piano. Me prejardhje nga Preveza, në Çamëri, prindërit e saj Dino, familjee madhe me trung shqiptar, jetonin në pronat e tyre që zbrisnin derinë det. Përpara se të hynte në Shën Mërinë e Sionit ajo fliste tashmë greqisht, turqisht, shqip dhe shumë mirë anglisht, që e kishte mësuar me një guvernante, miss Parkinson, e cila kishte një emër ogurkeq, përderisa motra ime do të shuhej, pas më se tetëdhjetë vjetësh, nga një sëmundje me të njëjtin emër. Nëna ime e ardhshme u nënshtrua, ashtu siç e donin zakonet e kohës. Ajo do të largohej nga kryeqyteti osman, nga gumëzhitja e qytetit, për të shkuar në troje që pothuajse nuk i njihte fare. Pas martesës e priste një udhëtim i gjatë. Nga Kostandinopoja u nisën me vapor dhe shkuan në Vlorë. Ajo mbërriti me grupin që e shoqëronte dhe plaçkat e saj u ngarkuan mbi mushka e mbi karroca. Veç rrobave, ajo kishte marrë mobiljet, pajën dhe, në radhë të parë, pianon, që nuk donte ta linte. Prej Vlorës, karvani i vogël, i shoqëruar me kalorës, u nis për në drejtim të Beratit duke kapërcyer lumenj me lundra e duke kaluar rrugë e pa rrugë. Nuk ishte akoma koha e luftërave ballkanike, por rajoni nuk ishte i sigurt; perandoria po plasaritej. Kur karvani mbërriti më në fund në Berat, nëna e kuptoi shpejt llojin e vendit dhe mjedisin ku do të jetonte. Fund i odisesë së saj flet më së miri në mënyrë prekëse dhe naive për nivelin e patriotizmit të atij djali, i cili deri në atë kohë ishte i panjohur për të dhe me të cilin do të martohej; im atë ishte kryetar bashkie i Beratit, në atë fund të mbretërimit osman. Me të mbaruar prezantimet, ai e ftoi bashkëshorten e tij të re të ulej në piano për të luajtur himnin shqiptar.

Jusuf Vrioni në kohën e rinisë
Jusuf Vrioni në kohën e rinisë

Vendi nuk ishte ende i pavarur, por po luftonte që të bëhej i tillë, dhe tashmë kishte një këngë kombëtare. Natyrisht, nëna nuk e dinte atë. Kështu, ia kënduan lehtazi dhe me vesh ajo nisi t’u binte notave të saj. Pastaj melodia iu bë e qartë dhe duart e saj lëvizën mbi tastierë… Zonjat në mjediset e tjera të shtëpisë bëhen të habitura sesi një grua mund t’i binte kësaj vegle, të çuditshme për ato: deri atëherë ato nuk kishin parë ndonjëherë piano. Pastaj ato kënduan këngë popullore dhe nëna i shoqëronte. Ironi e historisë; kjo piano do të shkatërrohej më 1914 nga bandat, të cilat në atë kohë i quanin “rebele”, sepse luftonin për kthimin e pushtetit osman. Pas tridhjetëepesë vitesh, pushteti komunist (vetë Enver Hoxha, me shumë ngulm) do t’u thurte lavde këtyre cubave dhe kreut të tyre, të cilët kishin marrë në shënjestër familjet e mëdha, shumë përfaqësues të të cilave luftonin për pavarësinë e vendit. Shenjë tjetër e patriotizmit të babait tim: ai i dërgoi lëvizjes së luftëtarëve për pavarësi një qese me flori nga paja e nënës sime. Mirëpo muaji i mjaltit, i nisur nën peshën e frymës kombëtare, u eklipsua shpejt nga trazirat që po tronditnin Ballkanin dhe pjesën tjetër të Europës. Në nëntor 1912, përpjekjet e patriotëve çuan në shpalljen e pavarësisë, aq e ëndërruar nga babai im, i cili ishte një nga nënshkruesit e aktit të saj. Motra ime, Nica, kishte lindur tashmë, në janar 1912, në Kostandinopojë, ku nëna kishte shkuar për të parë prindërit e saj dhe për të lindur fëmijën e parë. Më 1914, duke qenë se pasiguria ishte rritur dhe gjendja politike po kthehej në kaos, prindërit e mi vendosën të largohen nga vendi. Vëllai im, Aliu, lindi në verë,kur nëna po vraponte nëpër kodrat rreth Beratit, drejt shtëpisë së një miku, i cili nuk ishte i dyshimtë për bandat fanatike proosmane. “Rebelët” bënin plaçkitje të vërteta. Më vonë, kur u kthye familja në shtëpi, gjeti fotografinë e princeshës Vid të grisur dhe me mbishkrime fyese. Nëna duhej ta ndiente veten shumë larg Kostandinopojës. Pak kohë pas pavarësisë, vendi u zhyt në një pështjellim të jashtëzakonshëm. Princi Guliem Vidi, gjerman i caktuar nga fuqitë perëndimore në krye të vendit, në mars 1914, pas gjashtë muajsh ngriti plaçkat, duke e braktisur kurorën bezdisëse që ia kishin dhuruar mbi tabaka. Edhe klasa politike që po lindte vendosi të largohej. Kështu, prindërit e mi, duke kapërcyer lumenj me lundra, ia hipën vaporit për në Korfuz, i cili ishte nën mbrojtjen e flotës aleate. Kjo ishte edhe arsyeja që ata e gjykuan atë si më të sigurt sesa Prevezën. Aty gjetën prindërit e nënës sime, në rezidencën e tyre në lagjen “Garica”, e cila do të ishte vendstrehimi i tyre gjatë gjithë luftës. Aty linda edhe unë, më 16 mars 1916. Aty zënë vend gjithashtu kujtimet e mia të para. Ndonëse u largova prej Korfuzit në moshën trevjeçare, çuditërisht ruaj kujtime nga ajo periudhë. Kam disa si vegime të mjegullta, si drita të zbehta… Vila jonë kishte rreth dhjetë dhoma. Mbrapa saj shtrihej një kopsht, brenda të cilit shihja si në ndonjë pyll të vogël, një botë të mistershme me nuancat e saj të shumta të ngjyrës së gjelbër, me aromat e ndryshme. Më shumë sesa kopshti më kujtohet salloni i madh në katin e parë, ku ndodhej një piano me bisht, mbi të cilën ishin vendosur të hallakatura partiturat e Bethovenit, të Grigut, të Shubertit apo të Shopenit, për të cilin nëna ime, si shumë sentimentale që ishte, kishte një dobësi të veçantë. Por, kishte gjithashtu edhe këngë franceze: “C’est mon homme, Gigolette”…

Jusuf Vrioni në kohën e burgosjes
Jusuf Vrioni në kohën e burgosjes

Ruaj gjithashtu një kujtim nga dadoja greke qiria Elias, të cilës i kam shprehur, siç më kanë thënë më vonë, belbëzimet e para në gjuhën e Homerit. Mirëpo, në Korfuz u shfaq shpejt një personazh tjetër, që do të luante një rol përcaktues në jetën time, të vëllait dhe të motrës: guvernantja jonë zvicerane Helen Badel, me prejardhje nga Gjeneva. Kjo grua e jashtëzakonshme, me një ashpërsi morale, me një përkushtim dhe bujari të rrallë, iu bashkëngjit familjes sonë në një mënyrë gati të pazgjidhshme deri në fundin tragjik të jetës së saj. Shumë shpejt, ajo u bë për ne si një nënë e dytë aq sa dyshoja se mamaja bëhej ndonjëherë xheloze për ndikimin e saj ndaj nesh dhe për dashurinë tonë ndaj saj. Ndonëse fare i vogël, unë isha i pranishëm në mësimet që ajo i jepte vëllait tim, një vit e gjysmë mëi madh, si dhe motrës Nica, katër vjet më e madhe se unë. Prania ime pranë tyre më ndihmoi të mësoj shpejt të lexoj dhe të shkruaj në frëngjisht, natyrisht. Nga ajo kohë, kur isha më pak se pesë vjeç, më ka ngelur një fletore e vogël detyrash, me nota për çdo lëndë; në afate të caktuara, kjo fletore i paraqitej nënës, e cila duhet ta nënshkruante. Ndër fytyrat që më vijnë në kujtesë më shfaqet e qartë ajo e gjyshit tim nga nëna, Hysen Pasha Dinos, personazh i shquar. Ajo që e dallonte dhe e vishte me vesk shpjegohej me gërshetimin midis lidhjeve të tij të forta me të kaluarën – prestigji, vetëdija për rolin e tij – dhe koncepteve të tij shumë më të përparuara se ato të bashkëkohësve të tij, për sa i përket jetës familjare dhe sociale. Ai, pa mendjemadhësi, ishte i vetëdijshëm për rëndësinë e tij dhe sillej si zotni, duke qenë shumë i hapur. Fakti që, para fundit të shekullit XIX vendosi, gjatë mbretërimit të Abdyl Hamitit, të martohej me dashuri me një greke ortodokse, të merrte një guvernante angleze për t’i rritur dhe edukuar fëmijët e vet, si dhe t’i mësonte mamasë sime kënaqësitë dhe të mirat e biçikletës, flet më së miri për karakterin e tij të pazakontë, që ishte një ndërthurje midis elasticitetit dhe ashpërsisë; për të qenë i drejtë, i përbërë me disa mani të vogla që të ngrinin nervat, por që e zbavitnin njëkohësisht shumë rrethin e tij. Shtëpia jonë, e njohur në Korfuz me emrin Vila Zavicianu, ngrihej në vendin më të bukur të qytetit, përballë detit dhe në skajin jugor të bregdetit shqiptar. Më tej, radhiteshin një sërë vilash, mes pemësh mesdhetare, dhe më larg, ngrihej Akileioni, ish-vendbanim i Elisabetës së Austrisë, i shndërruar në muze.

Pallati, i ndërtuar për të kënaqur fantazinë e “Sisit”, i kushtohej lavdisë së Akilit; më del para syve statuja gjigante e heroit, si dhe një tjetër, që e tregon atë të plagosur me një shigjetë të ngulur në thembër… Fëmijë nga Shqipëria, me një dado greke dhe me një guvernante zvicerane, në një Europë ku lufta dhe vdekja ishin pjellë e ushtrive, unë ende nuk e njihja atë vend që ishte aq i shtrenjtë në zemrën e babait tim. Në atë kohë, duhet të mjaftohesha vetëm duke soditur brigjet e tij, herë të afërta, kur bënte mot i mirë, herë të largëta, kur grumbulloheshin retë mbi det dhe e errësonin ngushticën. Atmosfera e Korfuzit gjatë luftës ishte ajo e një shoqërie kozmopolite. Luftimet dukeshin çuditërisht të largëta, edhe pse flotat aleate qëndronin në det. Jeta ishte disi e këndshme; dëgjoja fjalë të tilla, si poker, brixh, koncert. Shpesh prindërit e mi merrnin ftesa nga personalitetet greke; më vonë do të gjeja ftesa për ballo, ku ishin ftuar, veç prindërve të mi, edhe oficerë aleatë. Duke qenë shtatzënë me mua, nëna ruajti deri në çastin e fundit merakun – shenja e fundit prej kokete në jetën e saj – që ta fshihte barrën kur ishte në shoqëri. Kështu që ajo mund të shkonte ende dhe ca kohë nëpër ballo, pa u vënë re. Do besuar madje se, përpara se të lindja, kisha tashmë prirjen të jetoja i robëruar.
Si mbaroi lufta, babai im, i cili e kishte ndjekur pareshtur me ankth gjendjen, vendosi të kthehej në Shqipëri. Ne kishim shkuar në Korfuz vetëm me mendimin se do të ktheheshim në Berat, me t’u bërë e mundur; kjo ndodhi më 1919-n. Më vonë u kthyem herë pas herë në ishull, si më 1935-n, pasi kishim kaluar shumë vite në Paris. Më tej, duke qenë se të detyrojnë turbullirat e historisë, e vizitova Korfuzin në qershor 1994, me ftesë të ambasadorit francez në Shqipëri, Zhak For. Ish-shtëpia e familjes ishte ndarë në dy pjesë. Gjithçka ishte rregulluar ndryshe. Disa pjesë ishin kthyer në zyra. Pronari i tanishëm jeton aty disa muaj në vit, në katin e parë. Atë ditë që ishim ne, ai nuk ndodhej aty, prandaj unë nuk guxova të shkoja më tej. Prej shkallës, nuk ngopesha së vështruari derën e mbyllur të sallonit të madh, ku kishin qenë pianoja me bisht dhe harpa e nënës sime, dhe në të cilën, shpesh zonjusha Badel nuk na linte të futeshim. Mirëpo, pikërisht aty doja të hidhja një sy, si për të sfiduar një gjë të ndaluar. Sa për pjesën tjetër, nuk ishte më ajo vilë ku frynte fryma e familjes sime. Kopshti me nuanca të panumërta të së gjelbrës, me pisha dhe me fiq, ishte sakatuar; në mbi tri të katërtat e pjesës së saj të pasme ngrihej një pallat pesëkatësh, pjellë e pashmangshme e urbanizimit. Ndofta nuk duhet të kthehesh më kurrë te vendet ku ke kaluar vite të lumtura. 
Kujtimet e një europiani - Jusuf Vrioni
Kujtimet e një europiani – Jusuf Vrioni

Më 1963, kisha shkuar në Berat për t’u operuar nga një kirurg, miku im, tek i cili kisha besim të plotë. Kalova disa javë në spital, por ky qëndrim nuk rrodhi pa disa incidente. Në fillim me Agin, në atë kohë e fejuara ime, e cila, pasi kishte ardhur të më shihte dhe, duke parë se nuk e linin të hynte, u fut në spital duke kapërcyer murin. Pastaj, disa miqtë e mi mjekë, duke dashur të më zbavitnin, më kishin sjellë një radio, pikërisht për të dëgjuar ritransmetimin e Festivalit të Këngës së Sanremos, i cili ndiqej shumë në atë kohë nga rinia shqiptare. Kisha krijuar pra, kështu, një rrëmujë të vogël në jetën e përditshme të spitalit. Një spiun, i shtruar në të njëjtën dhomë me mua, në këto ecejake të pazakonta, nxitoi të shohë shenjat e një manovre të dyshimtë të një pinjolli të familjes Vrioni, i cili kishte ardhur këtu pikërisht për ta bërë të qartë praninë e tij nëqytet. U njoftua Dega e Brendshme. Nga kjo çështje dola, pak a shumë mirë. Megjithatë, jo dhe aq, sepse më detyruan të paguaja trefishin e shumës normale – në parim, kjo nuk kërkohej asnjëherë, duke qenë se shërbimi mjekësor në Shqipëri ishte falas – për mjekimin që më ishte bërë. Në fakt, unë u konsiderova, të paktën si kulak, dhe i kalibrit të madh; nuk kishte më shumë se tre vjet që isha liruar nga burgu dhe, pa dyshim – kjo do të më vërtetohej më vonë – në atmosferën e spiunimit të asaj kohe Sigurimi shihte te prania ime në këtë vend një tentativë për të përgatitur terrenin për kthimin në pushtet të bejlerëve…
Tri herë shuma ishte goxha në atë kohë. U detyrova t’u marr borxh mjekëve miq që punonin në Berat. Nëna, e sëmurë edhe ajo, erdhi mes shirash e përmbytjesh për të më marrë, dhe u mërzit shumë. Pastaj iu drejtuam motrës sime, e cila na dërgoi të holla nga Italia, për të përballuar këtë shpenzim të madh të paparashikuar… Kjo shtëpi “fisnike” nuk kishte ujë me çezma. Ne laheshim me qypa dhe me kova që i sillnin shërbëtorët, ndërsa zonjusha Badel përkujdesej për banjat tona në vaskë. Pasi laheshim, shkonim në dhomën e ngrënies, ku hanim mëngjesin. Pastaj nisnin mësimet; tekstet Helen Badel i sillte nga Franca. Duke qenë se ajo kishte të bënte me tri nivele të ndryshme, ajo duhej të jepte mësime të veçanta për motrën, për vëllanë dhe për mua, çka ishte krejt në të mirën time. Unë, si më i vogli që isha, duhej të ecja diçka para programit tim. Në këtë vend të humbur në fund të Europës, zonjusha Badel kishte krijuar për mësimdhënien e saj një atmosferë shumë të veçantë. Hija e Skënderbeut shtrihej mbi ne të gjithë; por po kështu futeshin në imagjinatën tonë një sërë personazhesh të tjera, të marra kryesisht nga historia e Francës, nga Versinzhetori deri te Karl Marteli, pa harruar mbretërit përtacë… Studionim gjithashtu mitologjinë dhe historinë e shenjtë; Hektori, Akili, si dhe apostujt ishin gjithashtu të pranishëm, por zonjusha Badel nuk linte pa përmendur as Sigfridin dhe Nibelungenin. Megjithatë, libri im më i pëlqyer, ndonëse i thjeshtëzuar për shijet e mia letrare, ishte “Tiluten, pariziani i vogël”, i cili përshkruante marifetet e një çunaku nga Panami, dhe unë kënaqesha me të gjatë orëve të gjumit të pasdites, të vendosura nga Badel. Mësuesja jonë u jepte mësim edhe disa prej kushërinjve të mi. Po kështu, disa nga shërbëtorët, duke bërë përpjekje e kuptonin frëngjishten, madje dy apo tre prej tyre edhe e flisnin! Por këtë gjë nuk e arriti aspak njerka e tim eti, një sirkasiane kjo, personazh i çuditshëm nga një familje e madhe myslimane nga Gjeorgjia.
Gjyshi im ishte martuar me Miri Hanëmen, kështu quhej ajo, sepse ishte shumë e bukur, ashtu siç ishin dhe dy motrat e saj; fama e bukurisë së tyre ishte përhapur deri në Kostandinopojë. Asnjëherë nuk e mora vesh, nëse ajo dinte të lexonte apo të shkruante, por ajo kishte tipare me një hijeshi që të bënin shumë përshtypje. Miri hanëmi belbëzonte diçka shqip, por ajo fliste lirshëm vetëm turqisht, si me prindërit, me xhaxhallarët dhe me kushërinjtë e tjerë, sepse kjo gjuhë ishte ende mjaft e përdorur nga brezat e vjetër. Kështu, disa elemente të saj nisën të depërtojnë në veshët e mi, duke filluar të vë re mekanizmat e kësaj gjuhe. Babanexhim (nënole e dashur), siç e thërrisnim ne atë në turqisht, do të vinte bashkë me ne më vonë në Paris, ku jetoi tetë vjet, derisa u kthye nëna ime në Shqipëri. Gjithmonë në tipin e saj, ajo fliste pak, madje aspak; qëndronte pa lëvizur në kolltuk, pranë dritares së një dhome të vogël, duke ndjekur lëvizjet në shëtitoren “Viktor Hugo”, me sytë ngulur në restorantin “Prunier” te rruga “Traktir”. Ajo kishte mësuar disa formula në frëngjisht dhe kur ia prezantonim ndonjë mikut tonë, ajo i bënte të njëjtën pyetje: “Si është zonja nëna juaj?”. Në banesën e madhe të Beratit rreth meje vërtiteshin fjalë nga një tufë gjuhësh të ndryshme. Sipas nënës sime dhe dados të Korfuzit, unë flisja shatrapatra greqisht; përveç frëngjishtes. Guvernantja jonë nisi t’i jepte mësime gjermanisht motrës sime, ndërsa, natyrisht, Aliu dhe unë ndernim veshin. Që të tre notonim me të vërtetë në një atmosferë perëndimore. Prindërit e mi ishin pajtuar në disa revista franceze dhe shpesh na drejtoheshin neve frëngjisht; kjo ishte gjuha e parë që kam folur me të vërtetë. Në moshën katër-pesë vjeç shfletoja “L’illustration”, si dhe periodikë të cilët, me një farë vonese, mbërrinin deri te ne. Edhe pse shumë i ri, nuk ishte aq e vështirë për të kuptuar, duke lexuar këto revista, disa ngjarje të kohës. Flitej për bolshevikët, për Leninin, Trockin dhe shpesh përmendeshin gjëmat e bëra nga “të kuqtë”. 
Në familje fjala bolshevizëm shkaktonte gjithmonë një drithërimë tmerri. Ne i përfytyronim Leninin dhe Trockin si qenie gjakatare, ndërsa zonjushë Badelit i vinte mirë që ta mbante gjallë te ne frikën e këtij regjimi. Shpesh, ajo na nxirrte shëtitje deri te një kasolle e vogël prej druri, e cila qëndronte ende në këmbë në hyrje të qytetit. Mbaj gjithmonë në kujtesë aromat e këndshme gjatë rrugës së kthimit nga këto shëtitje, kur po afrohej muzgu. Ne ecnim buzë një kanali, në anë të rrugës, ku ndeshnim nëpër kope që i çonin në qytet. Në hyrje të Beratit, kur kalonim para dyqaneve të vogla, shitësit ngriheshin në këmbë në shenjë respekti; unë mendoja se këtë ata e bënin për zonjushën. Por nuk ishte aspak e vërtetë. Këto nderime na drejtoheshin neve, fëmijëve, ashtu siç ndodhte me çdo anëtar tjetër të familjes kur kalonte në rrugë. Një zakon i tillë na dukej i çuditshëm, në kundërshti me mësimet më të mira që nxirrnim nga leximet, si dhe me frymën demokratike që mundohej të na nguliste në mendje guvernantja jonë. Në atë kohë venim e vinim nga Berati në Korfuz; më kujtohet se pata kaluar dy dimra në ishull. Këto vite të para të jetës sime kaluan krejtësisht brenda mjedisit familjar. I vetmi përjashtim ishte fakti që, herë pas here merrte pjesë në mësimet tona e bija e një miku shqiptar. 

1919-a dhe, më shumë akoma 1920-a, ishin vite kyç në historinë e Shqipërisë. U kthyem në Berat në një atmosferë tensioni patriotik. Në shtëpi kjo ndihej me një mprehtësi që është e vështirë të përfytyrohet sot. Aty-këtu valëviteshin flamuj të vegjël prej letre. Shpesh nënën time e kërkonin që të luante në piano himnin kombëtar apo këngë të tjera patriotike. Më kujtohet një broshurë ngjyrë rozë me tekste të shumë këngëve, që babai na kërkonte t’i mësonim; kështu që, sot e kësaj dite ndodh që unë t’i çudis miqtë e mi duke u recituar fjalët e disa prej këtyre këngëve. Vendi, në përfundim të luftës, ishte i shqetësuar për të ardhmen e tij. Gjatë katër viteve, ai kishte qenë një fushë beteje, ndërsa fuqitë e mëdha imbanin ende forcat e tyre brenda tij: francezët në Shkodër dhe në Korçë, italianët në Vlorë dhe rreth e rrotull saj. Si gjithë patriotët, im atë luftonte për një qeveri me të vërtetë të pavarur dhe për largimin e forcave italiane. Gjatë verës së 1920-s, forcat italiane, në Vlorë, u rrethuan nga vullnetarët shqiptarë. Gjëmonin topat. Dy nga xhaxhallarët e mi, si dhe disa kushërinj, morën pjesë në atë që quhet qysh atëherë Lufta e Vlorës. Më vonë, kam gjetur një korrespondencë që flet më së miri për lidhjet e ngushta midis luftëtarëve dhe anëtarëve të familjes sime, të cilët e mbështesnin aktivisht këtë lëvizje. Më në fund, italianët u detyruan të tërhiqen, duke mbajtur vetëm ishullin e Sazanit. Ky vit shënoi një ngjarje, rëndësinë e së cilës, sipas meje, nuk e vlerësojnë sa duhet: Kongresi i Lushnjës, i cili u mbajt në janar dhe në shkurt kishte për qëllim të rivendoste sovranitetin e vendit e të hidhte themelet e një shteti të ri. Së shpejti do të mbushja katër vjeç. Duke qenë se vila jonë shihte përmbi oborrin e madh të selamllëkut, unë munda të vështroj me nge përgatitjet dhe nisjen për në kongres të njerëzve të familjes sonë, në krye të të cilëve qëndronte im atë. Aty ishin grumbulluar disa qindra veta. Nga lart, po vija re një tension shumë të fortë. Turma ishte pështjelluar nga një dalldi e vërtetë, të cilën unë, edhe pse fëmijë i vogël, nuk kisha sesi mos ta ndieja. Me kalimin e kohës, po vërshonin njerëz të tjerë, përfaqësues të borgjezisë së qytetit dhe të të dyja feve. Ah, sikur të ishte filmuar një skenë e tillë! Sikur të kishte qenë e mundur të ruhej diçka nga gjithë ai entuziazëm që shprehnin ata njerëz që kishin ardhur të përshëndesnin nisjen e delegacionit! Ky grumbullim vazhdoi afërsisht dy orë. Pastaj kalorësit dhe karrocat me kuaj u nisën për rrugë. Pak nga pak, oborri u zbraz dhe ra përsëri në qetësi. Unë qëndrova aty me sy mbyllur, duke përfytyruar karvanin në ecje. Kongresi i Lushnjës do ta shpallte të paligjshme Qeverinë e Durrësit dhe në vend të saj formoi një qeveri të re, e cila do të hidhte poshtë çdo lloj nënshtrimi të vendit ndaj fuqive të mëdha. Gjatë diskutimeve babait tim i propozuan një post ministri, por që nuk e pranoi, sepse, sipas nënës sime, ai synonte të bëhej kryeministër. Qeveria e dalë nga Kongresi i Lushnjës u kryesua nga Sulejman bej Delvina. Personalitet me kulturë, me formim perëndimor, ai u përpoq t’i jepte Shqipërisë një pamje europiane. Në fakt, im atë pati nderin, më 1921, të drejtonte qeverinë e dytë dhe qëndroi në pushtet një vit. Kjo periudhë u karakterizua nga bisedimet për pranimin e Shqipërisë në Shoqërinë e Kombeve. Çështja e Shqipërisë u mbrojt aty në mënyrë të shkëlqyer nga Fan Noli, prej të cilit ruaj disa letra që i raportonin tim eti, me shprehje gjithë respekt, ecurinë e misionit të tij. Janë letra që shumë individë nuk duan t’i lexojnë, duke qenë se ata nuk e durojnë dot pjesëmarrjen e familjeve të mëdha në formimin e shtetit. Megjithatë, mund të gjenden sa e sa dëshmi rreth rolit të tyre në këtë vepër! Sot mendoj, veçanërisht për frymën e dialogut, të tolerancës që e kërkonte pëlqimi për të zhvilluar një bashkëpunim të tillë. Im atë do ta rimerrte kryesinë e qeverisë për një periudhë të shkurtër, gjatë krizës së 1924-s. Shumica e atëhershme, duke e vlerësuar personalitetin e tij më të hapur për dialog, e zgjodhi kryeministër, me shpresën se ai do të arrinte ta zbuste armiqësinë e opozitës dhe ta ulte atë në tryezën e bisedimeve. Mundim i kotë: ai u rrëzua nga “revolucioni demokratik”, i udhëhequr nga Fan Noli. Për të filloi atëherë një mërgim i ri në Korfuz deri në kthimin përfundimtar të Zogut, kur ky udhëhoqi qeverinë e parë të asaj, që atëherë u quajt “Ngadhënjimi i Legalitetit”, i cili do të përbënte lidhjen me periudhën e mëvonshme.
.
Jusuf Vrioni
Jusuf Vrioni
Berati 1919…
Kthimi ynë në vend u bë me anije deri në Vlorë. Shtëpia jonë shtrihej rrëzë kalasë. Nuk kam parë kurrë askund banesë më të çuditshme. Ajo ishte një grumbull shtëpizash të ndara me mure të brendshme, të gjitha të rrethuara me një mur të madh me gjerësi dy metra e gjysmë. Gjithë bashkësia jetonte aty: rreth njëzet anëtarë të familjes sime dhe dhjetëra shërbëtorë. Kjo ishte rezidenca edhe e degës së madhe të familjes sonë, së cilës i përkiste im atë, si dhe e degës së vogël nga Fieri, pronare e çifligjeve të mëdha në Fushë-Myzeqe, dhe që kishte në krye të saj Omer Pashanë. Ky i fundit, i dyti me emrin e familjes, i cili e kishte ndërtuar vilën e Fierit me një arkitekt francez dhe që do të bëhej regjent i Shqipërisë, pas Kongresit të Lushnjës, më 1920, banonte me të dy vëllezërit e tij në një pjesë të kësaj banese, e ndarë për së gjati me një mur të madh nga pjesa ku jetonte dega jonë. Bashkësia jonë familjare qëndronte e lidhur pas atij labirinti oborresh, muresh rrethues dhe ndërtesash, falë frymës së saj shembullore të bashkëjetesës. Ky kompleks kishte gjithashtu dy selamllëqe, një për secilën degë. Selamllëqet ishin vila me hapësirëpër të pritur miq – burra, natyrisht – të ndara njëra nga tjetra në rrafshin e katit të tyre me një tarracë, një lloj kopshti i ngritur, ku mund të hyje nga oborri ynë nëpërmjet një shkalle të dyfishtë prej guri. Prej andej, nga lart, ne hidhnim tullumbace, të cilat na i sajonte një nga rojet, me trëndafila dhe me letër mëndafshi. Ato fluturonin drejt rrëzës së malit Tomor, të cilin unë e shihja me një ndjenjë të përzier respekti dhe frike. Ky mal ishte personifikuar nga gojëdhënat dhe mbahej sikur të ishte një burrë plak. Nga dëbora e përjetshme e Tomorit, gjatë verës merrnin akull të shtypur për të freskuar ushqimet tona dhe për të bërë akullore, të cilat zakonisht i shisnin tregtarët shëtitës, “gegët”, të veshur me kostumet e tyre karakteristike.
.
Lenë në murin i fb te Jozef Radit nga Loreta Mokini
.

Related Images:

More articles

Ky sajt përdor Akismet-in për të pakësuar numrin e mesazheve të padëshiruara. Mësoni se si përpunohen të dhënat e komentit tuaj.

Portali Radiandradi.com, prej 11 vitesh dhuron kontribute të përditshme në shumë fusha të kulturës, historisë dhe vlerave shqiptare. Herë pas here siti ka nevojë për mirmbajtjeje, rikonstruktim si dhe rikonceptim në formatin letër. Për ta mbajtur këtë punë shumvjeçare, ndër më seriozet dhe më të lexuarat që të vazhdojë aktivitetin bëhet e domosdoshme mbështetja e lexuesve.

Jozef Radi

Redaktor i Radi & Radi

Artikujt e fundit

Copy Protected by Chetan's WP-Copyprotect.