Duke kujtuar “Skënderbeun” gjeorgjian
dhe filmin e vetëm deri më sot për Heroin tonë Kombëtar…
përgaditi Saimir Kadiu
Akaki Horava (29 prill 1895 – 23 qershor 1972)
130 vjetorin e lindjes së aktorit gjeorgjian
25 vjet me parë, pjesëmarrja në një Konferencë të Bankës Botërore në Tbilisi të Gjeorgjisë, më rezervoi si një surprizë të këndshme faktin që Skënderbeu ishte shumë i njohur në Gjeorgji…
Kjo njohje nuk lidhej me faktin që gjeorgjianët e njihnin Historinë e Shqipërisë, por se aktori më i madh gjeorgjian dhe një nga më të adhuruarit e gjeneratës së tij në ish Bashkimin Sovjetik, Akaki Horava kishte interpretuar rolin e Skënderbeut në filmin e regjizorit të famshëm rus me origjinë hebreje Sergei Yutkevich (1904 -1985)…
Horava ishte aktori më i preferuar i Stalinit.
Akaki Horava lindi me 29 prill 1895 në fshatin Ochkhamuri të Gubernës së Kutaisit (Gjeorgji) Fillimisht studjoi për Mjekësi në Kiev (1915-1917) Po më pas dashuria për teatrin e ktheu në Gjeorgji, në qytetin e Senakit për t’u bërë pjesë e teatrit, aty ku spikati për “zërin e tij sqimatar e vokal të lartë, temperament madhështor dhe për një aktrim të sinqertë.”
Në maj të vitit 1918, gjeorgjianët, pra pas revolucionit bolshevik të nëntorit të vitit 1917, në Rusinë cariste, krijuan Federatën Transkaukaziane me armenët dhe azerbajxhanasit, nisur nga situata e krijuar pas tërheqjes se ushtrisë cariste ruse nga Kaukazi si dhe mundësive të mësymjeve të ushtrisë osmane apo bolshevike atje.
Ky bashkim politik ndëretnik shpalli pavarësinë duke krijuar Republikën e tyre të parë me karakter politik social-demokrat.
Gjatë periudhës së Republikës së Parë, që zgjati midis majit 1918 e shkurtit 1921, Horava (në vitet 1918 dhe 1919) bëhet shefi i shtabit të gardës së qytezës së Senakit të Ri, që mori pjesë në mbrojtjen e qytetit bregdetar të Batumit, kundër ushtrisë osmane.
Pas kësaj ai i kthehet studimit për mjekësi; këtë radhë në universitetin e sapohapur të Tbilisit (1919), duke punuar në të njëjtën kohë në teatrin e punëtorëve atje.
Por kjo nuk zgjati shumë, sepse në vitin 1921, ai lë studimet dhe punon për pak kohë për një gazetë të vogël me emër “Punëtori i Fshatit”.
Pasi ra Republika e Parë, në shkurt të 1921 – e pushtuar nga Ushtria e Kuqe sovjetike – Horava arrestohet, tanimë nga regjimi i sapovendosur sovjetik në 1922, për disa muaj, nën akuzën e të qenurit një “person i pabesueshëm politikisht”.
Ky moment do të jetë i fundit kur Horava do të kishte “ngatërrime” të drejtpërdrejta me politikën në vend; gjithsesi ai, si dhe shumë figura të tjera të artit nuk mund t’i shmangeshin ndikimit të politikës, aktivitetit të tyre artistik.
Talenti i tij do t’i mundësonte marrjen e çmimeve më të larta në profesionin e tij; në vitin 1934, atij iu akordua çmimi i “Artist i Popullit të Gjeorgjisë” dhe dy vjet me pas, më 1936, iu dha çmimi “Artisti i Popullit të Bashkimit Sovjetik”.
Në atë kohë, me shpalljen e Kushtetutës sovjetike, të vitit 1936, Gjeorgjia, e cila deri më tani kishte qenë pjesë përbërëse a Transkaukazisë sovjetike, u bë një republikë e veçantë e mbeti kështu deri në shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik më 25 dhjetor të vitit 1991.
Horava do të bëhej një nga aktorët më të preferuar të Stalinit dhe mëkëmbësit të tij në Tbilisi, përpara sesa të shkonte në Moskë, Lavrenti Beria.
Horava, që pas lënies së universitetit dhe sidomos pas vitit 1922, vendosi të bëhej student dramaturgjie dhe filloi të aktronte në Teatrin Rustaveli në Tbilisi – kryesori në Republikë, e që ndodhet në bulevardin kryesor, me të njëjtin emër në qytet – duke mishëruar në skenë role të pjesëve më të spikatura të autorëve gjeorgjianë, si për shembull në vitin 1924, me pjesën e titulluar “Lamara” të poetit të simbolizmit gjeorgjian, Grigol Robakixe.
Ky i fundit do të kishte një fund tragjik, si dhe shumë intelektualë e jo vetëm, gjatë represionit stalinist, që Beria drejtoi në Republikë gjatë vitit 1937.
Kulmi i njohjes së tij si aktor i talentuar për audiencat e Tbilisit ndodhi në vitet 1928 e 1929, kur luajti një sërë rolesh në Teatrin Rustaveli, duke portretizuar figura të forta burrërore e psikologjikisht të ndërlikuara e ndonjëherë tragjikë.
Ai, në fakt u bë një nga aktorët më të zhdërvjelltë të zhanrit të “dramës heroike” në Gjeorgji dhe në tërë Bashkimin Sovjetik.
Ky lloj profili e bëri atë që të luajë me shumë sukses rolin e Otellos, gjë që i dha atij dritën e njohjes si aktor shekspirian jo vetëm në Rusinë sovjetike, por dhe në Shtetet e Bashkuara, ku luajti në Teatrin Phenix të Nju Jorkut e në Londër, ku në një premierë atje u ndoq dhe u vlerësua shumë lartë edhe nga Çarli Çaplin.
Kur bënte xhirimin e filmit në Shqipëri, Horava kujtonte se si kolegët shqiptarë i kërkonin që ai ta luante atë rol. Dhe ai e luajti.
Por përveç teatrit, ku ai pati shumë role të njohura për kontekstin kulturor gjeorgjian, Horava filloi të luajë dhe role në film; ndër të tjera në filmin “Giorgi Saakaxe” (1942), duke portretizuar rolin e një figure historike gjeorgjiane të shekullit të gjashtëmbëdhjetë, i ngjashëm me atë të Skënderbeut.
Me të vërtetë, ky film, po ashtu i zhanrit “dramës heroike”, ka paralele me filmin e Skënderbeut jo vetëm nga stili kinematografik i inskenimit monumental të heroit dramatik, por dhe në kontekstin e historisë së Gjeorgjisë së shekullit të gjashtëmbëdhjetë – e cila mbas një “periudhe të artë”, katërshekullore të mbretërisë gjeorgjiane në vitin 1555, për shkak të grindjeve të prijësve gjeorgjianë për fronin mbretëror dhe marrëveshjes midis perandorive osmane e persiane, u nda në mes midis këtyre të fundit – me atë të hapësirës arbërore gjatë kohës së Skënderbeut.
Në vitet 1939-1948, Khorava drejtoi Institutin e Teatrit Gjeorgjian…
Në vitin 1946, ai mori titullin “Artist kombëtar i BRSS”. Po ashtu u nderua pesë herë me Çmimin Stalin si dhe dy herë me Urdhrin e Leninit.
Në 1939, ai u bashkua me Partinë Komuniste të Bashkimit Sovjtik dhe katër herë u zgjodh anëtar i Këshillit Suprem Sovjetik (1937-1958).
Ai vdiq në vitin 1972 dhe u varros në Panteonin Mtacminda.
Me emrin “Khorava” është emërtuar edhe teatri në një qytet të Gjeorgjisë.
Lajmi për vdekjen e tij, në Shqipëri, u njoftua nëpërmjet gazetës së përjavshme Drita, me ndërhyrjen direkte të Ramiz Alisë.
Akaki Horava, aktori që luajti rolin e Skëndërbeut në filmin me të njëjtin titull, vdiq duke mbajtur në komodinën pranë krevatit të tij, librin, “Kanuni i Lekë Dukagjinit”.
Kjo ndodhi në Tbilisi të Gjeorgjisë, ku aktori kaloi vitet e fundit të jetës. Atij i pëlqente shumë ky libër dhe kur ishte në Shqipëri, kishte arritur ta përkthente nga origjinali i gjuhës shqipe, në rusisht, nëpërmjet miqve të tij shqiptarë. Kjo ndodhi gjatë xhirimeve të këtij filmi.
Dhe kur iku Akaki Khorava mori me vete një kopje të Kanunit. Për hir të së vërtetës atij i pëlqenin shumë ligjet shqiptare të asaj kohe, pra të kohës së Skënderbeut dhe përpiqej të hynte në brendësinë e psikologjisë së shqiptarëve.
Filmi u xhirua në dy vende, në Shqipëri e në Rusi dhe është i gjatë 90 minuta. Edhe pse bashkëpunim shqiptaro-rus, filmi “Skënderbeu” është i pari prodhim kolosal i Kinostudios.
Në rolet kryesore interpretonin Akaki Khorava, në rolin e Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, Besa Imami në rolin e Donikës, Adivie Alibali në rolin e Mamicës, aktori rus Semion Sokolovski në rolin e Hamzait, aktorja gjeorgjiane Veriko Anxhaparizhe në rolin e Dafinës, Naim Frashëri në rolin e Palit, Marie Logoreci ne rolin e konteshës.
Në rolet e tjera aktorët rusë: Xhorxhi Çernovolenko, Oleg Zhakov, Aleksandër Vertinski, Sergo Zakariaxhe, Vladimir Belokurov, Vagram Papazian, Boris Tenin.
Rolin e Skënderbeut të vogël kur nisej për Turqi e ka interpretuar Roland Dasho, babai i mjekut të njohur Erion Dasho.
Në role të tjera të interpretuara nga “cast-i” shqiptar përmendim Loro Kovaçi, Ndrek Shkjezi, Mihal Stefa, Sokrat Miho, Stefan Pali, Kadri Roshi, Aleko Sokoli, Zef Jubani, Lukё Kaçaj, Jani Nano, Kristantho Kotmilo, etj.
Filmi “Skënderbeu – Luftëtar i madh i Shqipërisë”, për herë të parë në vendin tonë, me prezencën e Horavës, u shfaq në Qytetin “Stalin”, ku ekzistonte një lagje e tërë me specialistë sovjetikë, që punonin në fushën e naftës, në prodhim dhe në institute studimore. Thuhet se kanë qenë rreth 350 familje sovjetike.
Midis tyre, ndodhej dhe një azerbajxhanas, me emrin Muhamet Behov, ish-veteran i Partisë Komuniste Sovjetike, shok i Leninit, profesor nё Universitetin “Lomonosov” nё Moskё dhe Kryeinxhinier nё sektorin e naftёs nё vendin tonё.
Behov ishte inisiatori i shfaqjes për herë të parë të filmit në Qytetin Stalin.
Premiera zyrtare e filmit në Tiranë dhe Moskë u shfaq me 28 nëntor 1953, me rastin e ditës së Shpalljes së Pavarësisë.
Më 24 prill 1954, Presidiumi i Kuvendit Popullor dekretoi kolektivin që mori pjesë në realizimin e filmit “Skënderbeu, luftëtar i madh i Shqipërisë” dhe në veçanti me Urdhërin e Klasit I: Mihail Grigoreviç Papava (skenarist), Sergei Josifoviç Jutkeviç (regjisor) dhe Akaki Aleksejeviç Horava (aktori në rolin e Skënderbeut)
Ndonëse marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, u ndërprenë përfundimisht më 1961, “Skënderbeu” vazhdoi të shfaqej, në kinematë e vendit tonë.
Por pas vitit 1967, e shfaq vetëm në kinematë e qyteteve të tjera. Arsyeja ishte se ndihmës-regjisori shqiptar, Viktor Stratobërdha, i dënuar, së pari pas Konferencës së Tiranës më 1956, që të mos ushtronte më profesionin e regjisorit, u ridënua më 1964, të mos ishte as regjisor i Teatrit të Estradës së Beratit, ku jetonte, dhe pas Plenumit të 4-t të KQ të PPSh-së, krahas shkrimtarëve dhe artistëve të tjerë, përfundoi pas hekurave të burgut dhe më pas u internua.
Këtë fat tragjik pësoi edhe artistja Adivie Alibali që në film luante Mamicën, dhe së bashku me të edhe i shoqi, juristi dhe publicisti i njohur, prof. Jusuf Alibali.
Më 8 korrik 1936, kampioni i tenisit shqiptar Sali Nallbani u ftua në Stokholm dhe u ndesh me kampionin e Suedisë, Stellan Crammer, të cilin e mundi, duke marr çmimin e nderit të propozuar nga Kryekonsulli i Shqipërisë në Stokholm, Franklin Gardlund. Kur u kthye në Shqipëri, kupa u ekspozua te pallati Kacelve në qendër të Tiranës, në vitrinën e rrobaqepësisë së Gjon Lacajt. Aty gjatë xhirimeve të filmit ishte shpalosur Flamuri Kombëtar dhe mbi të, kupa. Ishte ajo Kupë të cilën Akaki Horava përdori gjatë xhirimeve në filmin Skënderbeu.
Në një nga tre fushat e “Tenis Klub Nallbanit”, aty ku tani ndodhet Rruga Myslym Shyri, Akaki Horava ka luajtur tenis në kohën e lirë.
Zonja Nina Çankvetaxe, (bashkeshortja e Horavës), krijoi një dhomë memoriali për Horavën, ku gjenden në mes të shumë kornizave fotografike edhe një portret i tij gjatë xhirimit të filmit të Skënderbeut – si dhe ditarë e shënime në gjuhën frënge dhe ruse. Këto shënime e ditarë regjistrojnë jehonën e tij, që filmi dhe prestigji e fama, të cilën ai gjeti jo vetëm në Bashkimin Sovjetik, por dhe në Francë e Gjermani, ku u bënë shfaqje të veçanta gjatë muajve nëntor e dhjetor të vitit 1955.
Pas rolit të Otellos në teatër, roli i Skënderbeut në film i dha atij një njohje ndërkombëtare.
Në Amerikë u shfaq në vitin 1953, me titullin “Great Warrior Skanderbeg”, (Luftëtari i Madh Skënderbe).
Marrë nga Muri i FB Saimir Kadiu, 29 prill 2025