Branko Merxhani…
në ditarin e Dhimitër Shuteriqit
Ai u bë i njohur si publicist aty nga fundi i viteve ’20, po sidomos në vitet ’30. Ishte çam i mërguar me kohë në Turqi, ndofta me gjithë familjen. Ishte i krishterë. Se nga i vinte ai emër sllav, Branko, nuk e di. Kur erdhi në Shqipëri, – në vitet ’20, – shqipen gati e kishte harruar, më kanë thënë. Kur e kam njohur, më 1936, ai ende fliste me një theks turk dhe, shpesh, kur s’e gjente fjalën shqip, e thoshte në turqisht, në mos frëngjisht apo në ndonjë gjuhë tjetër.
Studimet e larta i kishte bërë në Gjermani. Studime filozofie. Njihte pra mirë filozofinë gjermane, edhe rrymat bashkëkohëse të niçeizmit e të frojdizmit me të tjera. Po admirimin e madh e kishte për filozofinë pozitiviste franceze të August Komtit e të Dyrkenhajmit me shokë; ishte admirues i Spenserit e i Stjuart Millit, njihte pragmatizmin amerikan të Xhejmsit.
Di se pozitivizmi, në pjesën e dytë të shek. XIX, ishte doktrina që ndikoi më shumë mbi inteligjencën përparimtare turke dhe e kanë admiruar edhe rilindasit tanë që studjuan ose punuan atje. Diç kam lexuar për këtë çështje, kur flitet për Samiun. Do parë “Kamusi” i këtij. Kam përshtypjen se poeti dhe mendimtari turk i kohës së Samiut, Teufik Fikret, ishte pozitivist, në mos pranë pozitivizmit.
Branko Merxhanin e kam takuar së pari në Tiranë më 1936, në fund të shtatorit, kur do të nisesha për studime në Francë. Pastaj në verë 1938, pata përsëri në Tiranë një takim; më vonë nuk u takuam dot më. Më njohu me Brankon Petro Markoja, i cili punonte me të për të nxjerrë revistën “Përpjekja shqiptare”. Aty, pjesa më e madhe e lëndës është e Brankos vetë.
Ishte një revistë nga më seriozet e kohës në Shqipëri. Për nga cilësia, ajo ua kaloi revistave të klerit katolik; sipas përshtypjes së përgjithëshme. Për nga qëndrimi, revista e Brankos ishte një organ i përparuar për kohën, le të kem pasur edhe unë vetë rezerva për të dhe të jem shprehur ndonjëherë jo në mënyrë vërtet objektive, sigurisht pas Luftës, kur nisëm të jemi të ngurtë në gjykimin e së kaluarës sonë kulturore, veçanërisht të asaj të periudhës së Zogut dhe të intelektualëve të kohës. Të paktën ne që merremi me historinë e letërsisë dhe ndonjë që është marrë me mendimin e kohës, si Viron Koka, i cili ka mbrojtur edhe tezë aspiranture për atë mendim, duke mos e kuptuar mirë periudhën, duke dashur që të ishte kushedi sa i avancuar mendimi në Shqipëri, kur dhe marksizmi sapo kishte filluar të njihej. Përpjekja e Brankos u lexua nga rinia dhe e çmua, sigurisht jo aq sa “Bota e re” e Korçës, që tërhoqi më mirë e më shumë të rinjtë antifashistë.
Revista “Përpjekja” u mbyll me të shkelur fashizmi italian vendin, Brankoja vajti në Turqi, bashkë me ndonjë intelektual tjetër përparimtar të vendit, si arkitekti Qemal Butka. Nuk e qasi pushtimin fashist. Në Shqipëri ishte beqar, në Turqi kam marrë vesh se u martua dhe se u bë me dy vajza, njëra prej të cilave rronte në Danimarkë. Nuk di me se merrej Brankoja tani. Nuk afrohej në ambasadën tonë të Ankarasë apo në konsullatën e Stambollit. S’e di kur ka vdekur, po, me sa duket, nga fundi i viteve ’70 ose fillimi i viteve ’80, pra i moshuar.
Më 1936, kur e njoha unë, ai nuk më dukej më pak se 45 vjeç. Por ishte i drobitur, si shfaqet edhe në një fotografi që kam pasur prej tij. I dobët në fytyrë, me dy sy si të çakaritur, me flokë të rrallë. S’e kam parë të veshur mirë. Nuk i kam pas vajtur në shtëpi, por në fotografinë që përmenda e që duhet të jetë bërë në oborrin e asaj shtëpie, duket se jetonte varfërisht. Hante në një restorant të mirë, prapa Hotel “Çajupit”, pranë Bashkisë së Tiranës të asaj kohe.
Shteti revistën e tij e subvenciononte me 35 napolona në muaj, po zor se i nxirrte harxhet dhe Brankos duhej t’i mbeteshin pak për të jetuar. Ai ishte dhe hovarda, xhepin e kishte “të shpuar”, si thosh. Në redaksi pata vajtur. (kishte një dhomë të varfër) Më përmendet se ishte në Rrugën Mbretërore (sot e Barrikadave), ku ishin dhe redaksi të tjera, si të gazetës “Arbënia”, që nxirrte Nebil Çika me Ismet Toton, të “Vatrës”, që nxirrte Timo Diloja, dhe ndonjë tjetër, jo larg librarisë së Lumo Skëndos, po nga ana lindore e rrugës. Kjo rrugë ishte arteria kryesore e qytetit, ndonëse ishte çelur (pjesërisht) Bulevardi i Madh, ekzistonte Bd. Musolini (sot Rr. e Pezës) dhe Rr. e Durrësit, që të dyja më të paraqitshme.
Brankoja ishte një ndër intelektualët e mëdhenj të kohës në Shqipëri. Shokë të afërt në moshë kishte Vangjel Koçën, Ismet Toton, Tajar Zavalanin, Skënder Luarasin, Ernest Koliqin, Lazgush Poradecin, Et’hem Haxhiademin, Odhise Paskalin, dhe të tjerë. Më shumë bëhej me dy të parët e me jugorë të tjerë, si Nebil Çika, Koçën, – Vangjel Nirvanën, e kishte shok të ngushtë dhe më të afërmin në mendime.
Në shoqëri të tij e kam njohur dhe unë Nirvanën, që kishte shkruar një recension të mirë për librin tim të parë më 1935, tek “Illyria”, duke shkruar dhe për të tjerë, po së fundi për mua, duke e nisur kështu recensionin: “The last but not the least”. Vangjeli ishte një njeri i butë, me dy sy të veckël e të mprehtë pas syzesh të forta, gati i imët si Brankoja, me kuvendimin të ëmbël e të mençur, me theksin gjirokastrit. Tregonin se kishte një bibliotekë të madhe, e cila e pësoi pas Çlirimit dhe nuk hyri e tëra në Bibliotekën Kombëtare, për fat të keq. Ka vdekur në një bombardim aleat, që fundosi vaporin me të cilin kthehej nga Italia më 1942 apo 1943. E kishin bërë zv.kryefederal fashist të Shqipërisë. Ishte demokrat në shpirt dhe mjaft i emancipuar, pra ajo s’i shkonte. Fashistët e përkëdhelën dhe ai u lidh me ta. Thoshin se në kohë të Zogut i kishin dhënë italianët doktoratin, se nuk kishte studime të larta (punonte si noter në Gjirokastër dhe më kanë folur mirë për të ata që e kanë njohur në atë funksion). Kishte një grua që dallohej si mësuese. E pra, Vangjel Koça ishte njeriu më i afërt i Brankos.
Pas tij vinte Petro Markoja, të cilin ai e donte. Brankoja i afronte të rinjtë dhe këta shkruan në revistën e tij. Afroi Shevqet Musaranë, Nexhat Hakiun e ndonjë tjetër.
Nga takimet që kam pasur në Tiranë me Brankon, më përmendet se i erdhi mirë që isha iniciuar në filozofi, – unë kisha bërë klasën e filozofisë për të mbaruar Liceun e Korçës. I erdhi edhe më mirë, kur kuptoi se anoja nga pozitivizmi, – nga anonte profesori ynë Majeri (Mayer), veçanërisht edhe manuali i filozofit Kyvilje (Cuvillier), që përdornim. Kisha nisur të lexoja Kontin dhe Dyrkhajmin, – fragmentarisht, kuptohet; – dija për Uilljam Xhejmsin, bile dhe për Xhon Djunë, për Stuart Killin diçka; admiroja, – me të dëgjuar, – Herbert Spencerin. Kisha dëgjuar për Niçe dhe Frojd, por zor se kisha lexuar gjë. Kisha shfletuar disa libra marksiste (August Bebel, Trocki, – “Historia e revolucionit”, – Bukarin, ndonjë artikull të Leninit mbi fenë dhe mbi Marksin), kisha përkthyer nga frëngjishtja, për grupin e Korçës, në të cilin bëra pjesë, “Manifestin Komunist”. Pra mund të hyja në bisedën filizofike, sado me drojë, – po mosha më jepte dhe guxime. Sidoqoftë, më shumë dëgjoja.
Brankoja paraqitej me kulturë jo të zakonshme. Ishte edhe më enciklopedist se Vangjeli, që edhe ai kishte shumë kulturë. E vuri re Brankoja se tepër pak dija nga filozofia gjermane dhe më rekomandoi të futem në të, se përndryshe do të kisha një boshllëk të madh, po duke më rekomanduar nxehtësisht që të mos nisesha nga Shopenhaueri (“mos e le pa kënduar, nuk thashë, po ka rrezik të shkruash dhe ti një ‘Pse?’ si ai i riu i Korçës, që Vangjoja sikur na e përkëdheli vjet…”, – Nirvana kishte shkruar një artikull inkurajues, po dhe kritik, në tërë një faqe të “Illyrisë” së Tiranës, për romanin e Sterio Spasses më 1935, – dhe Brankoja, edhe në vjershat e mia “bodlerjane”, si dhe Nirvana vetë, gjente pesimizëm ose ndikime të papërbluajtura, si ç’qe e vërtetë). Në Itali, atje tani “ishte vetëm një filozof, Kroçeja, për të mos i ngrënë hakën dhe… Musolinit”, tallej Brankoja. Kroçen e çmonte mbi të tjerë Vangjeli.
Sikundër shihet, Brankoja fliste pak a shumë hapët dhe me mua nuk i kursente thumbat për Duçen, ndërsa regjimin e Zogut e quante “xhahil”.
Nuk e shpjegoj, për këtë demokrat, se si u afrua më 1934-35 me disa mendime të Anton Logorecit e të ndonjë tjetri, – Ashim Gjakova, – që patën marrë pjesë si të ftuar në manifestimin e madh të rinisë naziste në Nurenberg më 1933; po ndofta si “dojçkultur”, që pati iluzione të çastit edhe për Rajhun III. Shkroi në atë drejtim tek “Illyria”, që ishte më shumë në duart e Ernest Koliqit. Nuk kam kujtimin që artikujt e tij të më kenë bërë përshtypje kur u botuan, po pas Çlirimit, duke rilexuar të përjavshmen “Illyria” për shkrimet e Migjenit, prej të cilit ribotova disa nga prozat te revista “Literatura jonë”, duke mbajtur edhe një konferencë për të, – ka qenë më 1948, – u irritova. Në botimin që i bëra konferencës, e qortoja rëndë Brankon, sigurisht se ai shkruante edhe mbi “bolshevizmin në Shqipëri”; e quaja “profashist”, që nuk ishte në thelb, duke mos qenë marksist. Brankoja si pozitivist ishte demokrat, edhe në pastë pasur ndonjë iluzion që përmenda. Mendimet e tij nuk ishin pa takime me ato të Ismet Totos, që u orvat fort për një “diktaturë të ndritur” me mbretin Zog, apo të Nirvanës, që do të bëhej zv.federal.
Sidoqoftë, nuk e kam rilexuar më Brankon në tërësinë e shkrimeve të përndara të tij, që të mund të them sot një mendim vërtet të pjekur për të. Ai afrohej me Petro Markon, Shevqet Musaranë, mua, që kishim ide më revolucionare. Na merrte për utopistë. Për të, socializmi për Shqipërinë ishte një utopi, posa tek ne nuk kishte proletariat.
Brankoja më tha fjalë të mira për vjershat që kisha botuar e për ndonjë kritikë letrare, po gjatë nuk folëm. Ai e donte bashkëpunimin tim. Sa kohë isha në Francë, botova te “Përpjekja shqiptare”, ndonëse rrallë. Kështu kam botuar artikullin me rastin e vdekjes së Migjenit, të cilin aty e quajta “prijësin” e një rryme letrare që kishte të ardhme. Kam botuar një artikull mbi “Drejtimet e reja letrare”, ku polemizoja me Vangjo Nirvanën, se pranonte pikërisht pikëpamjen e Benedeto Kroçes, sipas të cilit ndryshimet në fushën e artit ngjasin për arsye individuale dhe jo shoqërore. Ky artikull nuk duhet t’i ketë pëlqyer Brankos, se ma qethi dhe për këtë iu qava. Iu qava, kur e takova më 1938, edhe për botimin e një vjershë timen, “Himni kombëtar”, ku më kishin futur emrin e mbretit pa më pyetur! Në fakt, këtë e kishte bërë im atë, i cili dhe ia dërgoi vjershën për botim revistës. Unë kisha marrë pjesë në konkursin për himnin, me rastin e 25-vjetorit të pavarësisë, konkurs që e fitoi Beqir Çela, me sa kujtohem. Ky ishte një ndër intelektualët pak a shumë të njohur të kohës. Te “Përpjekja” kam botuar edhe ndonjë vjershë e diçka tjetër, për shembull nga Dyrkhajmi për shkollën.
Jam ngrënë veçanërisht me Brankon se ai botoi aty një artikull me titullin “Pse nuk jam marksist” dhe pse polemizoi me “Botën e re” të Korçës. I shkruajta se nuk e prisja nga ai që “të mos kishte besim në shkencat shoqërore”. E kam uruar veçanërisht për botimin e “Fjalës së metodës” së Dekartit, përkthyer shqip nga Vangjo Nirvana, me rastin e 300-vjetorit të filozofit, duke shënuar në letrën time, se kjo duhej të bëhej shkak për “efuzione filozofike”. E kisha fjalën tek idealizmi filozofik që vija re në shkrimet e Nirvanës, po dhe te pozitivizmi i Brankos.
Në fillim të vitit 1939, nga Brankoja mora një letër dhe një autorizim që të shkoja në këmbë të tij në Kongresin Botëror të Gazetarëve, që do të mbahej në Nicë të Francës në muajin mars. Vajta atje dhe fola për temën që ishte në rend të ditës, “Lufta kundër lajmeve të rreme”. Ndër gazetarët që jepnin lajme të tilla, një shumicë ishte në sallë, me sa më thoshte më se njëri me të cilin u miqësova. Pra dhe unë, me një farë ironie, nuk lashë pa bërë aluzion te ky fakt. Kongresi kishte një arsye kryesore, që ishte tjetër: ai duhet të përgatiste Kongresin eukaristik katolik, i planifikuar të mbahej në Nicë pas një viti dhe të cilit një mbledhje e tillë paraprake e gazetarëve mund t’i shërbente fort. Në krye të punimeve të Kongresit, mund të thuhet se ishte vetë peshkopi i Nicës.
Ishte përhapur lajmi se Musolini përgatiste agresionin kundër Shqipërisë. Këtë lajm e pati dhënë në shtypin e Parisit një gazetare shumë e njohur, Zhënëvjevë Tabui (Tabouys), e lidhur me qarqet diplomatike. E solli në Kongres një gazetar zviceran që punonte për revistën “Illustration”, për të cilën kishte mbledhur në Itali një numër të mirë fotografish nga jeta e kardinal Paçelit, që sapo u zgjodh Papë, Piu XII. Ishin një hidhërim tepër i rëndë për mua gjithë ato ditë të Kongresit, aq sa nuk doja t’i besoja atij gazetari (e quanin Lui Robert, në se nuk gabohem); ai, në fakt, tregoi për mua shumë dhëmshuri.
Agresioni ngjau, ashtu siç u përhapën me kohë lajmet. Unë nuk përmendem t’i kem shkruar Brankos për zhvillimet e Kongresit të Nicës dhe s’kam këmbyer më letër me të. Po ja që një ditë të asaj pjese të parë të vitit 1939, marr me postë një pako, nga Greqia apo nga Turqia, ku gjej numrin e fundit të “Përpjekjes shqiptare”, që nuk kishte mundur të qarkullonte. Ma dërgonte Brankoja! Ishte një lloj përqafimi që më bënte në ato ditë zie që na kishte pllakosur për atdheun e rënë në robëri. Në atë numër, – të cilit Brankoja s’kishte mundur t’i shtypte kapakun, pra e kishte marrë nga shtypshkronja, sigurisht në pak kopje, për disa miq të vetët, – ishte një vjershë e Shevqet Musarait, ku qante për fatin që e priste “kasollen” e tij, vjersha “Vajto vëlla”, një nga më të qëlluarat e tij dhe që u shkrua në prag të 7 prillit. Kam ngashëryer duke e lexuar atë vjershë e duke lexuar “Përpjekjen shqiptare”. Nuk e dija se Brankoja ishte larguar nga atdheu, duhet ta kem mësuar shumë vonë, por e merrja me mend.
Marrë nga “Gazeta shqiptare” 30 tetor 2011