back to top
19.5 C
Tirana
E premte, 29 Mars, 2024

Të shkruash letërsi në kohën e mungesës së lirisë… – nga Anton Çefa – Pjetër Arbnori me rastin e 85- vjetorit të lindjes

Gazeta

Pjeter Arbnori (1935-2006)
Pjeter Arbnori (1935-2006)

Të shkruash letërsi në kohën e mungesës së lirisë…

nga Anton Çefa

Pjetër Arbnori me rastin e 85- vjetorit të lindjes

Nga libri i Pjetrit “Lufta për të mbetur Njeri”, zgjodha shkrimin “Kembrixhi për Arbnorin” Arritje të shek. XX.”
“Urime! Ju jeni nga ata që u zgjodhën!” Qendra Biografike Ndërkombëtare e Kambrixhit, Angli, një nga organizatat kryesore botërore të kërkimeve dhe botimeve biografike, tha dje se ka zgjedhur deputetin dhe shkrimtarin Pjeter Arbnori në grupin e një numri të vogël burrash dhe grash nga e gjithë bota, të denjë për Dekoratën “Për Arritje të Shekullit 20”. Dekorata për Arbnorin, sipas kësaj qendre, shoqërohet me citatin: “Në njohje të veprave të shquara në fushën e të Drejtave të Njeriut”. Nicolas S. Law, drejtor i përgjithshëm i Qendrës Ndërkombëtare Biografike në letrën që i shkruan Arbnorit , thotë se “Kolegët e mi në Bordin Botues të Qendrës Ndërkombëtare Biografike kanë qenë dakord që unë të zgjidhja vetëm fare pak individë, që do të përfshihen në botimin e 26-të për t’u përmendur në mënyrë të veçantë në një pjesë të shquar në krye të vëllimit. Kam kënaqësinë që emri juaj është njëri nga ata që u zgjodhën dhe po ju shkruaj që t’ju ofroj rastin që përveçse vënies së emrit tuaj në pjesën kryesore, që është gjë e sigurt, t’jua kushtojnë juve këtë botim. Duke pranuar këtë nder, Biografia Juaj e Përkushtimit do të jetë një nga zërat e parë në këtë libër”.
Përveç dekoratës për arritje të shekullit 20-të dhe përfshirjes në Fjalorin Biografik Ndërkombëtar, Botimi i 26-të, Qendra e Kembrixhit, ka vendosur ta përfshijë Arbnorin, i cilësuar si Mandela i Shqiperisë, edhe në Botimin e Trembëdhjetë të ëho’s ëho Ndërkombëtar të Intelektualëve. Botuesi Sam Tyler i shkruan Arbnorit se, “ju ftoj të zini vendin tuaj ndërmjet faqeve të këtij botimi, ku deri tani ne kemi nderuar më tepër se 200.000 vetë, në gjashtëdhjetë e dy vende të ndrydhme të botës”
Nëntor 1998 – “RD”
 .
Studiuesi Anton Cefa
Studiuesi Anton Cefa

Tribuni i demokracisë Pjetër Arbnori

Fjalë e mbajtur në mbledhjen përkujtimore për Pjetër Arbnorin

në tubimin e organizuar nga “Vatra” më 9 shtator 2006

Ndoshta më i afërmi ndër shokët e tij të fëmijërisë dhe të rinisë kam qenë unë. Rrethanat e jetës i ndajnë dhe i largojnë njerëzit, por zemrat e shokëve e të miqve nuk njohin ndarje.
Vdekja e tij e parakohshme dhe e papritur më tronditi aq shumë sa që nuk qeshë në gjendje të merrja penën. E pra, unë kisha shkruar për të dhe kisha aq shumë për të thënë. E kisha detyrim, e ndjeja si peng, por edhe si çlirim shpirtëror nga dhimbja; megjithëse e dija që nuk do të shpëtoja nga ajo dhe nuk e ndjej se po përligjem e po qetësohem me këtë Fjalë në këtë tubim të bukur përkujtimor që po organizon “Vatra”. Ai ishte mik i “Vatrës”, i historisë dhe bëmave të saj të shkëlqyeshme; dhe në një vizitë që i bëri “Vatrës”, pati deklaruar: “Në ‘Vatër’ e ndjej veten më ngrohtë se kudo”. Dhe ‘Vatra’ e priti dhe e përcolli me dashurinë, dashamirësinë dhe nderin që pritet një mik i shtrenjtë.
U rritëm bashkë. I kishim shtëpitë jo më shumë se 100 hapa larg njëri-tjetrit. Nga dera e oborrit e shtëpisë sime, përtej rrugës dhe dy gardheve, e shihja atë kur dilte në kopshtin e “Shtëpisë së mbetur përgjysmë”, siç e ka titulluar ai romanin kushtuar viteve të fëmijërisë dhe të rinisë.
Pjetri erdhi në lagjën tonë, në vitin 1942, shtatëvjeçar. Kishim një diferencë fare të vogël moshe, vetëm 5 muaj. E kujtoj që në fëmijëri me atë natyrë të qetë që e ka karakterizuar gjithnjë – refleks i një flegme pjekurie dhe maturie të hershme, që ndrydhte në çdo rast impulset e mospajtimit dhe kundërshtimit deri në protestë ndaj së keqes, në çfarëdo ngjyre që të shfaqej ajo dhe prej çfarëdo drejtimi që vinte.
U nisshim për shkollë, mbasi zgjoheshim shumë herët, porsa dilte drita, nga zhurma e mitralozave që lajmëronin Shkodrën se në periferi të qytetit, pas varrezës së Rmajeve- shumë afër lagjes sonë, u pushkatuan edhe një grup “reaksionarësh”, mbi të cilët rëndonte një faj shumë i madh: ata e donin Shqipërinë ndryshe nga komunistët, që po ia bënin fli politikës sllave dhe paçavureve marksiste-leniniste. Për gjithë qytetin, e edhe për ne fëmijët, në atë kohë unë e Pjetri kishim shkelur në të 12-in e në të 13-in vit të jetës, bëhej objekt i përgjithshëm diskutimi ngjarja e përgjakshme. Shqiptoheshin emrat, flitesh për rrethanat e jetës dhe viheshin në dukje meritat e secilit prej martirëve.
Dy shkollat e mesme të qytetit, pedagogjikja dhe gjimnazi, që zhvillonin mësimet në të njëjtën ndërtesë, qenë bërë qendër e rezistencës së rinisë shkollore kundër komunizmit. Për ta mposhtur këtë rezistencë, qeveria pati sjellë si nxënës konviktorë kryesisht nga Jugu i vendit ish-partizanë a djem të tyre, që i kishim ndër klasa, por që ishin 4-5 vjet më të mëdhenj nga ne. I mbaj ndër mend si sot mbledhjet e tendosura nervash, që organizonin ata me britma çjerrëse e kërcënime, që përfundonin në oborr të shkollës me rrahje. Këta “revolucionarë të çartur” i sulmonin të rinjtë që përjashtoheshin herë pas here nga shkolla dhe i rrihnin kafshërisht. Ky kontigjent, i çmendur politikisht dhe i çoroditur moralisht, mbas mbarimit të shkollës dërgohej për të studiuar jashtë shteti, në vendet e Evropës Lindore, kryesisht në Bashkimin Sovjetik. Mbas përfundimit të studimeve këta elementë u bënë kuadro të atij regjimi kriminal, që sundoi për 50 vite. Edhe sot e kësaj dite, mjerisht, pa i vrarë ndërgjegjja fare për çfarë i bënë popullit dhe atdheut, shetisin në rrugët e kryeqytetit, kryenaltë për bëmat e tyre të fëlliqura.
Në këto rrethana u formuam me një urrejtje të ligjshme kundër komunistëve. Kur u ndamë, unë u emërova mësues në rrethin e Matit, (ai, një vit më vonë, në Dukagjin), i dhashë një poezi prej dy sonetesh, që ia kisha kushtuar atij sikurse edhe ndonjë shoku tjetër. Titulli qe: “Kah galeritë e ardhmenisë arbnore”, që ai e ndryshoi: aty për aty: “Kah katakombet e ardhmenisë arbnore”, si për ta parandjerë zezonën që do t’i ndodhte atdheut. Dhe shkroi: “Questo e il mio dramma che pianger’ mi fa”. (Kjo është drama ime që më bën të qajë). Me shumë poezi të tjera u dogjën edhe sonetet e katakombeve. Mbaj ndër mend vetëm strofën e parë dhe disa rreshta të shkëputur:
“Ndër sytë e tu, gjurmues t’mendimit pashë/ Shqetinë e vlagshtë për botën e praksueme
Shqetinë qi thekshem shpirtin t’vrau e n’fashë/ Zemrën s’ta la jo kurr n’ndiesi t’harbueme.”
 
Pjetri në atë kohë shkruante poezi satirike. Kishte një talent të rrallë. Letrat e tij derdheshin në një harmoni të çuditshme satire. Koha i zhduku të gjitha.
 
Pjetër Arbnori (1935-2006)
Pjetër Arbnori (1935-2006)

* * *

Arbnori na ka lënë një pasuri të madhe shpirtërore në disa fusha: rrugën teorike dhe praktikën e politikës së tij për ndërtimin e demokracisë, veprën letrare, të cilësuar si “koherencë shembullore njerëzore dhe artistike” të jetës së tij dhe, mbi të gjitha, plarformën e përpjekjeve në rrethana të jashtëzakonshme jo vetëm për të mos iu nënshtruar, jo vetëm për t’i dalë përballë, por edhe për ta mposhtur të keqen, poshtërsinë, të shëmtuarën, ferrin e diktaturës, atë që ai e ka quajtur “Lufta për të mbetur Njeri”, luftë në të cilën pati shumë luftëtarë të shquar dhe Arbnori qe një nga më të shquarit. Kështu e ka quajtur ai ditarin e tij sekret të mbajtur në vitet e gjata të burgut, sipas një kodi të veçantë, për dëshifrimin e të cilit ai vazhdonte të punonte para se ta tradhëtonte vdekja.
“Në mënyrë të ndërgjegjshme – ka shkruar ai në librin e tij ‘Martirët e rinj në Shqipëri’ – iu futa një rruge që më çoi në një burgim të gjatë.”
“Të mbetesh njeri – vijon ai më poshtë – nuk është ndonjë trimëri e madhe, por është detyrë. Megjithatë nuk ka qenë e lehtë të luftoja për të ndërtuar një strehë pa lënë tjetrin në shi; të siguroja një kafshatë bukë pa ia hequr tjetrit kafshatën nga goja, të përpiqesha të shkollohesha pa e lënë shokun në errësirë, të rropatesha në pranga për të ndriçuar robërinë time pa ia rënduar jetën shokut që kisha pranë. Në kushte tepër të vështira e quaj arritje që kam shpëtuar pa u turpëruar dhe kam mundësi t’i shikoj shokët, miqtë dhe armiqtë drejt në sy.”
 
* * *
Mendoj se është me vlerë të them shkurt, vetëm dy fjalë për “tabanin” e edukatës familjare ku u rrit Pjetri, meqë nuk e di a ka folë kush për këtë. I ati, Filip Toma, oficer i xhandarmërisë shqiptare, i njohur për tri “pa” i pakorruptuar, papërkrahës, pa shtëpi”, u vra duke luftuar trimërisht kundër komunistëve në v. 1942, mbasi pati luftuar edhe me 7 prill kundër pushtimit italian. Me 5 prill të 1939, ai i vuri në dorë të birit katërvjeçar nagantin dhe e ndihmoi të tërhiqte këmbëzën, sepse kishte lindur trashëgimtari i Mbretërisë Shqiptare. Gjithsesi, ky njeri me tri “pa”, i pati lënë të birit një bibliotekë të pasur.
E ëma, Gjystina a Dyta, siç e thërrisnim në lagje, një nënë më stoike e më të përcaktuar në detyrën e saj si prind nuk kam njohur, ndikoi shumë në edukimin e të birit. Pjetri kujton disa parime të kësaj nëne, që shkëlqente nga dinjiteti për rezistencën e treguar ndaj reprezaljeve të regjimit komunist, dhe që ai u përpoq t’i ndiqte:
Të mbështetem në besimin tek Zoti.
Të ruajë krenarinë e familjes.
T’i shtrohem punës me zell e këmbëngulje.
Të mos i ankohem njeriut për hallet e mia.
Të mos turpërohem moralisht.
Të mos prek gjënë e botës.
Të mos tradhëtoj as miq as të huaj.
Të mos bëhem shërbëtor i askujt.
Të mos e humbas humorin as në kushte të vështira.
Pa u shitur trim, të jem qëndrestar.
 
* * *
Për qëndrimet politike të Arbnorit mbas rënies së diktaturës nuk do të flas. Janë të njohura prej të gjithëve: I ekuilibruar në atë kaos çekuilibrimi të përgjithshëm të politikës shqiptare gjatë këtyre viteve të tranzicionit; i përmbajtur e gjakftohtë përballë të ndërsyerve të shfrenuar; i vendosur pa kompromisin më të vogël në luftën e tij për demokraci dhe procese integruese ndaj strukturave evropiane dhe evroatlantike, me shpresë e besim të plotë në një të ardhme më të mirë për Shqipërinë.
Ai i qëndroi besnik politikës dhe partisë ku aderoi që në fillim, por politika e braktisi, siç kishte braktisur edhe demokratë të tjerë të vërtetë për t’i zëvendësuar me “katovicas”, mjeshtër të kualifikuar për ta penguar dhe për ta çoroditur demokracinë. E merrja shumë rrallë në telefon. Nuk doja ta trazoja, por e ndiqja hap për hap jetën e tij përmes njerëzve të familjes sime dhe shokëve. Disa ditë mbasi u dhanë rezultatet e zgjedhjeve, s’u durova më dhe i merakosur, i telefonova. Me një zë si të huaj, m’u përgjigj: “Flitet për një emërim në ambasadën në Vatikan, por deri tani asnjë njoftim zyrtar nuk kam; por vazhdoj të punoj në kuadër të Institutit “Alqide de Gasperi” (një institut që merrej me studime politike, të cilin e drejtonte ai vetë) dhe, si gjithmonë, vazhdoj të shkruaj.”
Thonë që “ishte i lodhur”. Vërtet, por po të ishte atje në Bruksel për të përfaqësuar Shqipërinë, zëri i tij do të dëgjohej më shumë se zëri i çdo tjetri. Vërtet, Evropa që e kishte futur në “Fjalorin ndërkombëtar të biografive” “për kontributin e shquar për të mbetur njeri”; në “Fjalorin e biografive ndërkombëtare” “për nder të kontributit të tij të shquar për të drejtat e njeriut”; Evropa që i kishte dhënë “Çertifikatë merite shpallur në të gjithë botën” “për shërbim të shquar, i cili dhe është shënuar në vëllimin XXVI”, në “Fjalorin e biografive ndërkombëtare”; Evropa që i kishte dhënë “Çertifikatën për njohje të arritjeve të shquara, të cilat janë regjistruar në botimin XIII ‘cilët janë intelektualët ndërkombëtarë”, dhe titullin e Asamblesë Parlamentare të Vendeve Frëngjishtfolëse ‘Oficer i madh i Urdhërit të Plejadës”, etj.; Evropa do ta kishte pranuar dhe nderuar më parë se cilindo, siç e pati pranuar dhe nderuar, kur Arbnori firmosi për pranimin e Shqipërisë në Këshillin e saj.
Arbnori kishte një ideal të lartë për demokracinë. Ndoshta ai qe ndër të paktët që iu futën politikës, duke e kuptuar esencën e saj dhe, ndoshta, qe ai që e kuptonte atë më mirë se të tjerët. Një ndikim të dukshëm, siç duket, ushtroi tek ai përkthimi i “Historisë së Anglisë” të Andrea Maurois, përkthim që e bëri nën nxitjen e juristit të shquar, që e kaloi një pjesë të mirë të jetës në burgun e Burrelit, Engjëll Çobës, i cili i pati thënë “Mund të mësosh prej tij – është fjala për librin e Historinë së Anglisë – më tepër se nga çdo libër tjetër që qarkullon në Burgun e Burrelit”. Për bindjet e tij për demokracinë, Pjetri ka shkruar: “Nëse popujt e tjerë nuk mund të ndjekin pikë për pikë këtë shembull, Historia e Anglisë duhet t’i mësojë njërës palë ta heqin mendjen nga ‘revanshi me çdo kusht’ dhe palës tjetër se do të jenë fitimtarë për një kohë të gjatë po të jenë tolerantë dhe të bëjnë kompromise të arsyeshme duke përsosur çdo ditë demokracinë.”
 
* * *
Vepra e tij letrare me vlera të mëdha njohëse, artistike e edukative është mjaft e vëllimshme dhe nuk është botuar ende plotësisht. Janë botuar nga viti 1992 deri në v. 2000: romanet “Mugujt e Mesjetës”, “E bardha dhe e zeza”; “Shtëpia e mbetur përgjysmë”, “Vorbulla”, “Brajtoni, një vetëtimë e largët”; novelat “Kur dyndën vikingët”, “Bukuroshja me hijen”, “E panjohura – Vdekja e ‘Gebelsit”. Ka botuar gjithashtu; studimin historik “Nga jeta në burgjet komuniste”, epistolarin “Letër nga burgu”, një përmbledhje intervistash “Lufta për të mbetur njeri”; “Pjetër Arbnori – shkrimtar, politikan, njeri”; një përmbledhje kujtimesh, fjalimesh dhe artikujsh publicistikë “Martirët e rinj në Shqipëri”; në gjermanisht, kujtime mbi priftin gjerman dom Alfons Tracki “Unë kam mbijetuar dhe kam shkruar”, përkthimet: “Historia e Anglisë” e Andrea Moruas dhe “Ngritja e rënia e Rajhut të Tretë”, përkthyer nga frëngjishtja..
Nuk është vendi këtu të bëjmë analizë për vlerat letrare të këtyre veprave, por kam dëshirë të tërheq vëmendjen për tri gjëra.
Së pari, Arbnori bën pjesë në treshen e shkëlqyeshme të letërsisë së zhvilluar në burgje: krahas Trebeshinës së zjarreve të skëterrës dhe Zhitit të yjeve të qiellit. Së bashku edhe me disa emra të tjerë, kjo letërsi mbetet t’u zbulohet lexuesve, sepse ngërthen në gjirin e saj vlera të pakrahasueshme artistike, njohëse dhe edukative. Në parathënien e monografisë “Pjetër Arbnori-shkrimtar” të studiuesit të huaj, Giuseppe Gradilone, Lazër Stani ka shkruar “Shkrimtari Pjetër Arbnori bën pjesë ndër ata krijues shqiptarë, që duke jetuar në kushte të jashtëzakonshme, nuk bënë asnjë lloj kompromisi me skemën zyrtare të realizmit socialist dhe krijuan atë letërsi shqipe që mund të kategorizohet si “letërsia tjetër”.
Studimi kritik fatkeqësisht sot mungon. Lavdërohen deri në neveritje vepra që në vend të letërsisë kanë byk e krunde; por që kanë antivlera të jashtëzakonshme çedukuese, sidomos për brezin e ri, në fushën e kuptimit të artit të fjalës dhe realizimit të mjeshtërisë artistike, shpesh edhe në fushën e moralit qytetar.
Së dyti, Arbnori shkroi në kohën e mungesës së lirisë gjatë viteve të diktaturës, që qenë vite të rënduara nga robëria diktatoriale, jo vetëm për Pjetrin dhe shokët e tij të burgosur politikë, por për gjithë popullin tonë. Mungesën e lirisë e vuajtëm të gjithë ne që ishim të ndërgjegjshëm për atë që po ndodhte nën atë regjim antikombëtar e antipopullor krimi. Dëshira më e parë e më humane për njeriun – liria – e çoi Arbnorin drejt letërsisë si nevojë shpirtërore krijuese, si qëllim, si mjet dhe si ndihmesë për ta realizuar atë për vete, për popullin dhe për atdheun e tij. Një ndryshim i madh diametral me rrugën e shkrimtarit tonë më të madh të realizmit socialist, Ismail Kadare, të cilin siç ka pohuar ai vetë në hyrje të librit “Nga një dhjetor në tjetrin” dhe e ka përsëritur më vonë në “Dialog me Alain Bosquet”: “Letërsia e ka çuar drejt lirisë, dhe jo e kundërta liria drejt letërsisë.”
Arbnori kishte krijuar në vetëdijen e tij një hapësirë me të gjerë konceptuale për lirinë. Ai ka shkruar: “Për intelektualin, dhe jo vetëm për intelektualin, jeta është përpjekje për të zgjeruar çdo ditë kufijtë e lirisë, për të hapur çdo ditë dritaret e kontaktit me botën, me realitetin kur s’mund t’i thyesh kufijtë që të rrethojnë. Ka edhe një mënyrë tjetër për të hyrë në botën e lirisë që është e mundimshme por më efikase: zgjërimi i lirisë në veten tënde, në mendjen dhe në shpirtin tënd. Kjo bëhet me anën e punës serioze intelektuale, me anë të mendimit, diskutimit dhe shkrimit.” Këtë dukuri të lartë shpirtërore, Gradilone e ka cilësuar si “fitorja e mundimshme, e pikërisht për këtë e vlertë, e lirisë së brendshme, ku ndien nevojën e meditimeve të shpirtrave të mëdhej, si Shën Agostini e Severino Boecio.” 1).
Së treti, në një intervistë, Arbnori ka thënë: “Në politikë shpejt njerëzit harrohen. Përpiqem që njerëzit mos të më kujtojnë për keq. Në letërsi, një pjesë e njerëzve kujtohen më gjatë. Dëshiroj që brezat e ardhshëm, nëse do të më qëllojnë që të më kujtojnë, të mos thonë se i kam gënjyer, mashtruar ose kam shkruar me mllef.”.
Mbasi të kalojë kjo periudhë e stërzgjatur krize shpirtërore, mbasi të shërohet kjo klimë e sëmurë e kulturës sonë dhe mbasi në vendin tonë të triumfojë demokracia e vërtetë, që dëshironte, shpresonte dhe për të cilën punoi Arbnori, do të krijohen kushtet e leximit dhe të studimit të veprës letrare të tij dhe breznitë e reja do të reflektojnë dhe do të kuptojnë se kush e tha të vërtetën për çka u bë në atdheun tonë gjatë viteve të diktaturës, Arbnorët, Trebeshinat e Zhitët, apo vanadaku i pafund i penave të realizmit socialist, sado të fuqishme të kenë qenë ato në fushën e mjeshtërisë artistike.
Populli ynë duhet të krenohet që nxori, në një nga periudhat më të vështira të historisë së tij, historisë së turpshme të luftës së vëllezërve shqiptarë ndërmjet vetit për hir të një ideologjie edhe më të turpshme a për hir të një kolltuku të përgjakshëm diktatorial, një personalitet të tillë si Arbnori. Lufta për rrëzimin e komunizmit dhe për ndërtimin e demokracisë lindi në Evropë udhëheqës politikë e shpirtërorë të mëdhenj: në Poloni, një Lek Valesë; në Çekosllovaki një Vaslav Havel dhe në Shqipëri një Pjetër Arbnor.
Me vdekjen e parakohshme të Rugovës dhe të Arbnorit, Kosova e Shqipëria humbën – në një kohë që kishin shumë nevojë për ta – dy personalitete të shquara, të çmuara prej popullit të tyre dhe të vlerësuara nga Evropa dhe mbarë bota: Gandistin e Madh Ibrahim Rugova dhe Disidentin Tribun të Demokracisë Pjetër Arbnori; por ata do të përjetojnë pavdekësinë e tyre në vetëdijen kombëtare dhe do të jenë të pranishëm, për të gjitha breznitë shqiptare, në panteonin e personaliteteve të ndritura që ka nxjerrë kombi ynë.
 
1)Boethius, Anicius Manilius Severinus (480-525), filozof dhe burrë shteti romak, veprat filozofike të të cilit ndikuan fuqimisht në zhvillimin e mendimit mesjetar. Në burg, duke pritur ta ekzekutonin, shkroi veprën “Ngushëllimi i filozofisë”.
.

Related Images:

More articles

Ky sajt përdor Akismet-in për të pakësuar numrin e mesazheve të padëshiruara. Mësoni se si përpunohen të dhënat e komentit tuaj.

Portali Radiandradi.com, prej 11 vitesh dhuron kontribute të përditshme në shumë fusha të kulturës, historisë dhe vlerave shqiptare. Herë pas here siti ka nevojë për mirmbajtjeje, rikonstruktim si dhe rikonceptim në formatin letër. Për ta mbajtur këtë punë shumvjeçare, ndër më seriozet dhe më të lexuarat që të vazhdojë aktivitetin bëhet e domosdoshme mbështetja e lexuesve.

Jozef Radi

Redaktor i Radi & Radi

Artikujt e fundit

Copy Protected by Chetan's WP-Copyprotect.