Kur dritën e lirisë e pret me nji të verbër
nga Jozef Radi
Shkodër, 25 vjet ma parë
3 janar 1991, e enjte
Në Tiranë, qe përhapë fjala se “N’Shkodër do të zhvillohet nji miting i jashtëzakonshëm, dhe se e gjithë Shkodra do të ishte n’shesh n’pritje të Sali Berishës dhe Azem Hajdarit!”
Nji lajm i tillë, shkaktoi mbrenda meje nji tundim të fuqishëm. “Pse mos t’jem edhe unë atje?! Edhe ashtu vendosa: Duhet të jem atje, e do të jem atje!” Kjo ishte e gjitha! At natë Babës i thashë, se “Nesër po nisem për Shkodër, po s’ia tregova arsyen, pse sigurisht futej në merak…
Mbas nji vendimi të tillë, nuk m’u desh shumë… Të nesërmen mora trenin e orës nëntë, që nga ora nji e gjysëm mbrrinte në Shkodër. Zura nji vend të rehatshëm, ku s’ishte askush. Nuk kaloi shumë edhe pranë meje m’u ul pa më pyet nji burrë me syza që ndërsa ia shihja me vëmendje lëvizjet m’u duk i verbër!
Nuk na desh shumë me u futë në muhabet. Ma së pari ai më tregoi si quhej, nga ishte dhe çka bante, në mënyrë që edhe unë me bà të njajtën gja. Quhej Ndoc Bjeshka. Ishte nga Gruda e Re, me profesion ishte lahutar, po ndërkohë merrej me shitje veglash muzikore të huejve, kryesisht çiftelina e lahuta t’punueme artistikisht.
Sytë i kishte hupë kur kishte qenë ushtar. Nji fatkeqësi e jashtëzakonëshme, e gjithë përpjekjet me shpëtue sado prej asaj drite sysh, e me e pa botën si tjerët dështuen përfundimisht. Gjithë mjekët para atij fakti kishin mbledhë shpatullat, edhe ai i kishte mbyllë sytë përgjithmonë…
Isha vetëm njizetenji vjeç, posa isha fejue. Për disa kohë mendoja veç vetvrasjen, mbasi nji njeri pa dy sytë e ballit asht njeri pa t’ardhme. Shpresa se mund të takohesha ndoj ditë me dritën e diellit, m’kje shue plotësisht…
I verbëri rrfente aq bukur, sa në pak kohë bashkë, m’kishte komunikue aq shumë gjana prej jetës së tij, sa m’u duk sikur dija gjithçka për të.
Më tha se: “Ishte me demokracinë, dhe se do të luftonte për demokracinë!” Më rrëfeu me at shpirt hokatar plot gjana interesante sa ende pa e mbrritë Vorën u ndjemë miq të vërtetë. Më tregoi se si e kishte bindë vedin të jetonte edhe ashtu pa sy, dhe pa ia lakmuar kërkujt dritën e diellit, i bindun se ajo dritë ishte tashma mbrenda tij… Më tregoi se si u martue me vajzën më të cilën dikur kishte qenë i fejuem, e që me gjithë presionet, izolimin dhe drunin që ia kishte dhanë familja, ajo s’kishte pranue me e lanë djaloshin e zemrës, të cilin fati i keq i tij, nji ditë e kishte lanë pa dritën e syve…
Tash Ndoc Bjeshka ishte prind i gjashtë fëmijve. Ma i madhi trembëdhjetë vjeç dhe më i vogli nji vjeç e gjysë, dhe shteti i jepte nji pension prej pesqindedyzet leksh të reja.
Ndoci më tregoi se si katër herë ia kishin nxjerrë gruen prej pune dhe si i verbën, i duhej m’u hallakatë poshtë e përpjetë zyrave m’e gjetë të drejtën e vet. E kur më tha se: “Veç për me jetue m’u desht edhe me e përlye vedin me ndonji punë që s’do të kisha dashtë kurrë me e ba!” më shkoi nji e dridhun n’trup. Kuptova se sinqeriteti i tij ishte vrasës, se jeta e tij ishte e dhimbshme ndoshta edhe përtej dhimbjes… “Mos harro, se gjithçka e kam ba veç me jetue e me rritë njata fmijë, e mos me kenë i mshiruem prej edhe ma t’ligut. Pasha t’madhin Zot, edhe kur i kam ba keq ndokujt, ma beso: kam vuejtë un ma shumë se ai…!” E ndjeva se ato qepalla sysh të mbylluna që ai çoi përpjetë, kishin ma shumë se dhimbje… ma shumë se lutje…
-Qysh i vogël m’ka pasë pëlqye lahuta, sharkia e çiftelia. Sa isha i ri, i bajsha me duert e mia, po tash s’po mundem ma. Shyqyr Zotit, njof plot malësorë, që i punojnë këto vegla e m’i sjellin te shpia. Ua marr pa pare. Shkoj e i shes në Tiranë, o ku të mundem, dhe ua paguej hakun. Veç kësaj jam jo vetëm mjeshtër zbukurimi, por edhe hujdisjeje. I punoj qi të tingllojnë sa ma ambël e sa ma thekshëm. Ua shes turistave në Tiranë. Si i thonë fjalës, jam njifarë tregtari ambulant. Kam kërkue me e hapë nji dyqan në Shkodër për vegla artistike, po s’ma kanë aprovue. Hape n’katund m’kanë thanë. Po kujt me ia shitë n’katund – u thaçë – fmijve t’mi, a grues teme?!
Mbas atij muhabeti prekës, Ndoc Bjeshka e nxori lahutën edhe i ra aq bukur sa më mahniti. E ndërsa e ndiqja, kënaqesha n’at virtuozitet të maleve shqiptare, që ma sillte n’jehonë të largët gjyshin tim me lahutë, të cilin s’e kisha njoftë kurrë! Padashtas, ai më kish futë n’nji botë tjetër, edhe m’shtyu me mendue pse ende Homerë jetojnë këtyne trojeve, pse ende ky popull jeton në kufijtë e legjendës e s’po di m’u shkulë prej saj…
Mbas pak Ndoci rroku edhe çiftelinë.
Ajo vegël e vogël e paksa e komike mori trajta magjike n’duert e tij. M’tha se disa kangëve ua kishte ba tekstin vetë. Pra, ai kishte të tana karakteristikat e bardit… E ndërsa vazhdonte me këndue, un ndiqja me vëmendje pamjen e tij e s’e kisha vërejtë se rreth nesh ishin mbledhë plot njerëz tjerë e n’çastin kur aj e ndali kangën, mjaft prej udhëtarëve në tren duertrokitën mjeshtërinë e atij njeriu që edhe pa dritë sysh, na kishte dhanë të plotë magjinë e vet…
Ishim në të mbrritun të Shkodrës.
Ato katër orë rrugë i kishim kalue pa u ndje fare. Ai udhëtim, drejt Shkodrës që do të protestonte fuqishëm, ishte shënue si ma i bukuri i jetës sime. Kisha njoftë nji njeri, i cili përballë fatit nuk qe nënshtrue, edhe pse e keqja njerzore vërtet e kishte vu disi përfund, po s’kishte mujtë me e mbytë plotësisht. Ky ishte thelbi i krejt asaj s’vërtete që ai burrë verban me aq kurajo e kish shpalosë para meje, para nji udhëtari të panjoftun, ftyrën e të cilit as e kishte pa, e ndoshta as zanin s’kishte me ia ndigjue kurrë ma…
Ndoci m’kallzoi se ishte nji mysafir i dëshiruem i shumë dasmave malsore. Ishte prej atyne që ia ndryshonte faqen dasmave. Njeri i thjeshtë, të i cili fatkeqsia e magjia ishin krejt afër njena-tjetrës…
Kur mbrritëm në Shkodër, m’tha se e kishte lanë kasten Tiranën at ditë, me marrë pjesë në mitingun e madh që do të mbahesh në qytetin e tij. Edhe un ia përsërita të njajtën gja. Kështu që m’u desh me e marrë Ndoc Bjeshkën përkrahu prej stacionit të trenit deri në qendër të qytetit, edhe pse ai shpesh m’thoshte: M’len mor burrë, se e kam shkopin me vedi!!
Diku afër qendrës hangrëm diçka ashtu n’kambë edhe u nisëm për te sheshi Isa Boletini, ku pritej mitingu i madh i Shkodrës. Kur mbrritëm aty, ai shesh i madh aq shumë i ngjante nji deti madhështor njerëzish.
-Pash Zotin – m’tha Ndoci – m’kallzo t’lutem si duket vendi!
Si t’ia shpjegoja. Ishte e pamundun t’ia shpjegoja. I thashë se n’shesh asht e pamundun me hjedhë nji kokërr mollë, se krejt pallatet rreth sheshit janë mbushë përplot me njerëz. Sa na jena kaq larg tribunës, e s’po mundemi me lëvizë, meça e me u afrue. Kështu s’kemi mundësi me pa asgja. At’herë unë vazhdova me ça para duke e tërhjekë Ndocin mbas vedit…
Mitingu nisi aty rreth orës tre e dhjetë.
Brohërima e popullit të Shkodrës at mbasdite s’kishte nevojë për sy! Kët gja ma mirë se kërkush e ndjente edhe Ndoc Bjeshka. Fytyra e tij shndriste e gjitha prej atij orteku brohorime që s’kishte të ndalun. Ajo çka po ndodhte aty n’sheshin Isa Boletini të Shkodrës, ka me mbetë ndër shfaqjet ma madhështore të forcës dhe rrebelimit t’nji qyteti të përdhunuem për pesëdhjetë vjet sistematikisht prej komunizmit. Rrebelimi dhe uragani shkodran i asaj dite ishte si nji fenomen natyror, që shpërndahej në krejt Shqipninë. Me Ndocin përkrahu po çaja drejt tribunës. Ai ndihej i mrekulluem prej asaj brohorime që sa vinte e shumfishohej n’shpirtin e tij.
-Ah sikur veç sot të kisha sytë, o Jozef! – e ndigjova të thoshte, ndërsa e tërhiqja zhag!
-Po e shoh un edhe për ty mor Ndoc – i thashë – Prandej mos u mërzit!
I përjetuem bashkë ato fjalime që vinin njeni mbas tjetrit, nën at ulurimë qyteti që si duket po e shprazte at gulsh që e kishte pasë n’shpirt për pesëdhjetë vjet…
Po ajo çka ndodhi mbas mitingut, ishte dëshmia ma e qartë se terrori n’qytetin e Shkodrës ishte ende në kambë. Mbas mbylljes së mitingut u gjendëm midis dallgës së shkodranve që vazhdonte me brohoritë parulla kundra diktaturës. Ndërsa po i afroheshim Degës së Mbrendëshme pamë kordona policësh të shtrënguem fort e të ngjeshun mbas skafandrash. Turma e vazhdonte egërsisht ulërimën. “Jo, nuk jemi huliganë – i lironi vëllezërit tanë!” Sa ma shumë i afrohej turma Degës së Mbrendëshme aq ma i fuqishëm bahesh kori i tyne. Me Ndocin përkrahu, ishim edhe ne n’at entuziazëm tkordona policësh çmendun turme, e as na shkonte ndërmend se po gatitesh nji goditje masive e policave dhe forcave të ndërhymjes së shpejtë. Papritmas shpërtheu nji krismë e vetme revolveri… e cila u ndoq prej breshërish të pafundme që n’çast m’u duk sikur shpërthyen nga të katër anët.
“A mundet me ardhë demokracia me kësi bataresh?” – e pyeta Ndocin e shkretë që u ngjesh edhe ma fort mbas krahut tim. Ai tashma e kish humbë orientimin… E vërteta ishte se turma deri at çast s’kishte kërcënue askënd edhe ndodhej nën kërcënimin e plumbave e skafandrave. Skena qe e llahtarshme. Me dhjetra vetë që kishin ardhë në miting me biçikleta ranë midis nji pellgu e krejt turma mbas tyne u rras e rrëzue. Para baltovinës s’nji ndërtese ishin rrëzue disa gra, e turma n’çorodinë e breshërive ikte marramendas e rrëzohej gjithkah. Breshëria e krismave s’kishte të ndalun. Nga nji anë përpiqesha mos t’isha nën të shtymen e turmës, nga ana tjetër më duhej me e mbajtë Ndocin përkrahu, që mos t’ma shkelte turma. Eh, edhe kjo bela m’duhej! Ndocin papritmas e mori vala e turmës edhe ra. N’përpjekje mos me e lëshue, rashë edhe vetë. Do gra të trembuna prej hovit të turmës ia dhanë nji ulërime t’frikëshme, ndërkohë turma e çoroditun shkelte e kapërcente mbi to…
Vazhdoja me nji të verbër në krah edhe për asnji çast më duhej mos me e humbë gjakftohtësinë, mos me e lanë vetëm Ndocin, sepse midis turmës e breshnisë së plumbave pak duhej me u humbë. Mbasi e morëm pak vedin, ai po kërkonte shkopin edhe un stilolapsin!!! Të dy kishim humbë diçka, por tashma kishim mbrritë me e shmangë turmën e madhe edhe pse ende ishim mbrenda saj. Ishte nji skenë tmerri që lëvizte si nji film në sytë e mi. Eh, sa do kisha dashtë me e përjetue ndryshe at ditë të shpresës së madhe!! Dikush, afër nesh na tha se nji grua ishte plagosë. Por n’at çoroditje të madhe, po kërkonim me u pastrue disi prej atij llomi që na ishte ngjeshë ndër rroba dhe ta mblidhnim sago pak veten prej atij tmerri bataresh të zbrazuna mbi kokat tona.
Kishte nisë me u errë kur turma nisi me u shpërnda. Ndejtëm deri vonë me Ndocin te fabrika e vojit. Ai kambëngulte me më marrë n’shpi të vet, un kambngulja që jo, mbasi të nesërmen më duhej me u nisë për Tiranë, se e kisha lanë babën vetëm. Po ai s’hiqte dorë nga e vetja. Në fakt, krejt pak mjete qarkullonin edhe pritëm gjatë. Dikur erdh nji makinë e ngarkueme si e vetmja mundësi për në Grudë të Re. Ajo kishte nji vend t’vetëm. E hypa Ndocin edhe i shpjegova se s’kishte nji vend tjetër për mue. Ia dhashë në kujdes nji bashkfshatari të vet dhe u ndjeva se tashma e kisha krye ma s’miri detyrën me Ndocin.
Mendova se ma mirë të nisej ai se të vazhdonim me pritë aty në terr e në të ftohtë të atij janari. Ai tentoi të zbriste, po un i bana shejë shoferit me u nisë… dhe makina u vu për rrugë.
Ndërsa kthehesha rrugicave të Shkodrës, për në Rus ku banonte tezja, e solla ndërmend krejt entusiazmin edhe terrorin e asaj dite, të cilin fati me kishte shty me e nda me nji t’verbër… pse kish dashtë edhe ai me e pa lirinë…
3 janar 1991
(Marrë nga ditari “Ditët dhe netët e ikjes nga terri!” i Jozef Radit)